РикI алай пешедал машгъул, чпин гьакъисагъ зегьметдалди инсанрин патай гьуьрмет къазанмишиз алакьнавай, лугьурвал, уьмуьрда чпин чка жагъанвай ксар гьасятда чир жеда. Азарлуйрин къуллугъда акъвазнавай тегьерди, абурун тIал-квалдиз куьмек гуз ва дерди-гьалдикай хабар кьаз гьазурвили, инсанрихъ галаз абуру ийизвай рафтарвили лацу халат алай кас Гиппократан кьинез вафалуди тирдакай шагьидвалзавайди кьатIунун четин кар туш. Психиатр-психотерапевт, Россиядин психиатррин обществодин член, Республикадин психоневрологиядин диспансердин поликлиникадин (поликлинический отделенидин) заведующий Уружева Жамиля Али-Агъаевна ахьтинбурукай сад я. Чна адахъ галаз суьгьбетзава.

Къейд.

Жамиля Уружева 1976-йисуз Махачкъалада дидедиз хьана. 9-нумрадин юкьван школада 9-класс, ДГМИ-дин патав гвай медико-биологический лицей  медалдалди акьалтIарай руш, биологиядай са экзамен “5”-далди вахкана, мединститутдик экечIна. Гуьгъуьнлай ада Махачкъалада интернатура, Москвада, Рязанда, Волгоградда пешекарвал хкаждай курсар, алатай йисуз Санкт-Петербургдин психотерапиядин институт яру дипломдалди акьалтIарна.

2013-йисуз ам Россиядин виридалайни хъсан 10 психиатрдин жергеда гьатна.

Зегьметдин рехъ Жамиля Али-Агъаевнади РПНД-да кIвалахунилай башламишна. Жуьреба-жуьре йисара ада ина са шумуд отделенида зегьмет чIугуна.  2012-йисалай поликлиникадин заведующийвилин везифаяр кьилиз акъудзава.

• Жамиля Али-Агъаевна, куь кIвалахдин адетдин югъ гьихьтинди я, ам квелай башламиш жезва ва гьикI кьиле физва?

— Гьар са югъ диспансердин кьилин духтурдин патав «пятиминуткадилай» башламиш жезва. Адет яз, анал няниз отделенидиз гъайи ксарин гьал, гьихьтин лишанар авайбур ятIа, дугъриданни, абур диспансердиз агакьарунин лазимвал авайтIа, духтурри кьабулнавай серенжемар (дуьзбур яни, тушни) веревирдзава. “Тади куьмекдиз” йифиз кIвалеризни, куьчейрал пис хьайи ксар патални, РОВД-дизни, яша­йишдин рекьяй къуллугъзавай идарайризни  эверзавайди я. Куьмек чна йикъан кьиляй-кьилиз гуз­ва.  Гьаниз килигна, отделенидиз йифиз агакьарнавай ксариз талукь яз диагноз дуьзди эцигнавани, авачни, абур иниз гъунин лазимвал авайни, авачирни ва икI мад веревирдзава. Са гафуналди, югъ “Тади куьмекди” йифиз кьилиз акъуднавай кIвалахдиз къимет гунилай башламиш жезва. Алай вахтунда психиатрияда кьилиз акъудзавай гьар са камунихъ юридический къуват хьун герек я. Им лагьай чIал я, гужуналди иниз гъидай, сагъардай ихтияр авач. Гу­жуналди иниз гъун патал тайин себеб хьана кIанда.

Зун кьиле авай отделенида чпин везифайрив намуслувилелди эгечIзавай 10 духтурди кIвалах­за­ва. Абур Махачкъала шегьердин 10 участокдихъ гал­кIурнава, яни меркездин агьалийриз къуллугъзава.

Гьар юкъуз чна пландин бинедаллаз инсанар кьабулзава, абур лазим дарманар къачуз ва яша­йиш­дин и ва я  маса месэлаяр гьялун патални къвезва.

• Зун гъавурда акьурвал, и отделенидиз виликрай чпихъ са гьихьтин ятIани уьзуьр аваз хьайибур къвезва…

— Эхь. ЧIехи пай гьахьтинбур я. Мисал яз, ви­лик­дай­ военкоматдай иниз психикадин гьал ахтармишун патал рекье тур, дугъриданни, гьал пайгарди ту­шир, жегьил армиядиз фенач. Гележегда адавай къа­нун-къайда хуьдай органра, военный къуллугъдал­ ва я маса кIвалахал акъвазиз жезвач. Ихьтин дуьшуьшра, са кьадар вахтар алатайла, абур иниз къвезва, чпин диагноздиз цIийи кьилелай кихлиг хъувун (чпин гьалдиз талукь справка гун) тIалабзава. Ахьтин­ гьар са касдин патахъай хиве еке жавабдарвал гьатзава. ГьикI хьи, виликдай вичихъ психикадин жигьет­дай нукьсан аваз хьайи касдин сагъламвал ахтар­миш­на, справка, и ва я маса кIвалахал акъваздай ихтияр гуникай ихтилат физва. Им лап кьетIен ара я эхир.

Мадни гзафбур иниз къенин юкъуз чпихъ инвалидвилин группа, психиатриядин хиляй уьзуьр (са гьихьтин ятIани диагноз) авайбур ва я виликдай, психикадин гьал чIурузваз, иниз аватай ксар гила кIвалахал акъвазун, яракь маса ва я водителвилин шагьадатнама къачун патални  къвезва. Чи отделенида пландин бинедаллаз кьиле тухузвай кIвалахдин чIехи пай  гьа и месэлайриз, виликдай чпихъ азар аваз хьайи ксарин гьал къенин юкъуз цIийи кьилелай ахтармиш хъувуна, нетижадин къарар (заключение) гуниз талукь я.

Чахъ, месела, терапияда хьиз сагъардай, гудай­ са жуьредин дарманар, ядай рапар авач. Чун гьар са дуьшуьшдиз кьилди килигун герек я. Гьар са касдин гьал дериндай ахтармишна кIанзава. Дуьз гъа­вур­да гьатдайвал, гьар сад диагноздин гъавурда тун­ни регьят кар туш. Бязибур, чпин психикадин гьал себеб яз, туьнтбур, хъел къведайбур, уьмуьрдикай рикI ханвайбур… я эхир.

• Гзаф яни ахьтин ксарин кьадар? Мисал яз, куьне йикъа гьикьван ксариз къуллугъзава? КIва­лахда гьихьтин четинвилер ацалтзава?

— Поликлиникадихъ йикъа 100 кас кьабулдай мумкинвал ава. Амма иниз и кьадардилай гзафбурни къвезва. Духтуррал четинвилер гзаф ацалтзава. ГьикI хьи, ина яшайишдин рекьяй хаталу контингентдихъ, яни суддин къарарралди гужуналди (принудительное амбулаторное лечение) сагъарзавай, мадни чпин психикадин гьал хаталуди яз гьисабзавай ксарихъ галазни кIвалахзава.

Идалайни гъейри, еке четинвилер арадал гъизвай месэла мадни ава. Амни яшар 70-далай алатнавай ксариз талукьди я. Гзаф дуьшуьшра инсанар чпин багърийрин гьал кIвализ атана ахтармишун тIалабиз къвезва. Кар анал ала хьи, психиатриядин  (санлай медицинадин хьиз) куьмек гун патал закон, юридический рекьяй амална кIанзавай нормативно-правовой документар ава. Абурал асаслу яз, кIвализ фена ахтармишиз чавай анжах азарлудан   ихтиярдалди, амай дуьшуьшрани анжах судди ахьтин къарар акъуднавайла жезва.

Мисал яз, инсульт ва я залан маса азардикди мефтIедин дамарра ивидин гьерекат зайиф ва чIур хьанвай дуьшуьшра инсандин рикIелай гзаф крар алатнавайла, ада ихтияр гайитIани, чаз чизва хьи, адан гафунихъ къуват авач. Ихьтин дуьшуьшра психиатрди лазим документар кIватIун ва абур суддиз рекье тун, судди лагьайтIа, 5 йикъан вахтунда абуруз килигна, къарар кьабулун лазим я. Эгер чи тек­лиф кьилиз акъудайтIа, чавай азарлудан ихтияр авачиз адаз куьмек гуз жеда.

• Жамиля Али-Агъаевна, инсан психикадин и ва я маса азардикди азарлу хьун квехъ галаз ала­къалу я? И жигьетдай дишегьлияр гзаф азарлу жезвани, тахьайтIа, — итимар?

—  Эгер поликлиникадиз сифте сеферда къвезвай­ ксариз талукь гьалдикай рахайтIа, абурун чIехи пай пограничный патологиядин ( яни шизофрения ва эпилепсия хьтин яргъалди сагъариз тежезвай азарар туш), психосоматикадин азарар я. Абур лагьай­тIа, вири дуьшуьшра чи къенин югъ чпелди гзаф девлетлу тир стрессар, уьмуьрда кьиле физвай и ва я маса чIуру крар (кIвалахал ва я хизанда къалар­, уьмуьрда инсандиз вичиз кIандай кIвалах ва я кьадар-кьисмет тахьун) себеб яз арадал къвезва.

Иниз къвезвай итимрилай дишегьлийрин кьадар­ са тIимил артух я. Амма им итимар  тIимил къвез­ва лагьай чIал туш. Инал зун психиатриядикай рахазва. Дишегьлиди дидедин ва я дустунин патав фена, са тIимил шехьна, рикIе авайди акъудда. Итимар акI туш, абур гъвечIи чIавалай чеб викIегьдиз тухуз­, шехь тийиз  вердишарзава эхир. Итимрихъни, дишегь­лийрихъ хьиз, вири гьиссер, рикIин теспачавал, накъв­арни авайди я. Абуру рикIик гзаф кьада, вири чпин къене хуьда. Им хъсан кар туш, ида абурун психикадин гьал чIурда. Эхь, итимриз четин я.

Мадни лугьун, психотерапиядай кьилдин клиникада за ийизвай къуллугърикай итимри гзаф менфят къачузва.

• Мисал яз, терапевтдихъ азарлудан гьал ахтар­мишиз куьмекдай анализар, рентген, УЗИ, МРТ (ва икI мад) къайдаяр ава. Сир туштIа, психиатрди инсандин психикадин гьал пайгарди туширди гьикI чирзава?

— И жигьетдай кьилин, виридалайни важиблу такьат психиатрдинни инсандин арада кьиле физвай суьгьбет я. Ам квелай башламиш жезва? Адет яз, психиатрди суьгьбет ихьтин гафарилай башламишзава: “Куьн захъ галаз рахаз гьазур яни?”, “Куьн иниз гьихьтин себебри гъана?” ва икI мад. Сифтегьан­ суал иллаки важиблуди я, гьикI хьи, инсандиз рахаз кIан тахьунни мумкин я, адахъ и кардин пата­хъай юридический ихтияр ава.

Суьгьбетдин вахтунда инсандиз и патахъай, а патахъай суалар гуз, адан рикIе вуч аватIа чируналди ва гьакIни адан рахунри психикадин гьал пайгардик квани, квачни къалурда.

Инал за квез са гъвечIи сирни ачухда. Психиатрди инсан кабинетдиз гьахьайдалай кьулухъ гуьзчивал тухузвайди я: ам гьикI гьахьна, гьиниз фена, гьинал вуч эцигна, гьинал ацукьна, гьикI рахазва… Инал, гьелбетда, пешекардин чирвилер, тежрибани алава хъжезва.

Идалайни гъейри, чахъ отделенида психологар ава. Абуру тестер тухузва, зигьиндин кIвалах ахтармишзава. Абурал асаслу яз, инсандин психологиядин “шикил” гузва. Бязи вахтара азаррин лишанар ухшарбур тирла, дуьз диагноз эцигун патал ЭЭГ (электроэнцефалография) тайинарзава.

• Инсандин психикадин гьал къайдадик квачирди гьихьтин лишанри къалурда? Гьи чIавуз психиатрдин куьмекдикай менфят къачун герек я?

— Инсандин гуьгьуьл яргъал вахтунда чIуруди хьун, кьилди амукьиз кIан хьун, залан фикирри агажарун, абурун парцик хьун, чина гъамлувал, гъиляй­ кар къвен тийиз хьун, йифен ахвар квахьун… — ибур инсандин психикадин гьал чIурузвайди къалур­завай лишанар я. Гуьгьуьл  чIур  хьун чаз виридаз хас я.  Ам­ма и гьалдихъ себеб хьана, яргъал вахтунда и гьалда аваз хьуни къалабулух кутуна кIанда. Мад сеферда тикрар хъийин, инсандихъ себеб авачиз ва яргъал вахтунда винидихъ лагьанвай лишанар аватIа, психиатрдин куьмек артуханди жедач. Психиатрдин патав фин — им инсан азарлу­ я лагьай чIал туш. Медицинадин и хилез талукь малуматар,  гьакI­ни инсанриз жувалай алакьдай куьмекар гун патал за Инстаграмм сетда чин (urudzheva.­dzha­milya) кардик кутунва. Мумкинвал авайбурувай ана ганвай меслятрикай менфят къачуз жеда.

• Тежрибалу пешекар яз, чи кIелдайбуруз куьне гьихьтин меслятар къалурдай?

-Уьмуьрда сад-садав жезмай кьван къенивилелди, дуствилелди эгечIиз, гьар са кардай къенивал, хъсан­вал акваз чалишмиш хьуниз эвер гуз кIан­зава. Па­камахъ вилер ахъайнани, гьар са кас шад хьун ла­зим я. Гьа икI гьар са кардай хъсанвал акваз­ яша­миш­ хьана кIанда. ИкI вердиш хьайила, куьне уьмуьр­да хъсанвилер пара авайди гьиссда. Гьар са касдихъ­ рикIиз динжвал гудай кар (хобби) хьун гзаф хъсан я.

Сир туш, алай аямда бязи инсанрин рикIер гзаф туькьуьл ва дар хьанва. Инсанри сада-садал пехилвалзава. Ибур лагьайтIа, гьам психикадин, гьамни бедендин сагъламвал къайдадикай хкудзавай чIуру хесетар я. Эгер квехъ а хесетар аватIа, абуру сифтени-сифте квез чIурукIа таъсирзавайди рикIелай ракъурмир. ЧIуру фикирар кьиляй акъудиз чалишмиш хьана кIанда. За гьар са касдиз жезмай кьван масадаз хъсанвал, куьмек ийиз яшамиш хьуниз эвер гузва. Чи бубайрин мисалда лагьанва  — хъсанвал авуна, гьуьлуьз гадара. Камалдин келимайралди абуру уьмуьрда амукьдайди анжах хъсанвал тирди чал агакьарнава. Куьн чIалахъ хьухь, гьар са касди вичивай жедай хъсанвал, жедай куьмек ийиз хьайитIа, уьмуьрни хушбахтди жеда.

Эгер яргъал вахтунда  куьне куь гьал зайифзавайди, гуьгьуьл ачух тежезвайди гьиссзаватIа, психиатрдин патав физ утанмиш жемир. Зи тежрибади къалурзавайвал, бязи вахтара инсан, тамам 10 йиса­ралди терапевтдин патав физ, сагъламвал гуьнгуьна­ хутаз жеда, амма ийизвай раб-дармандикай са хийирни хкатзавач. Ихьтин дуьшуьшра духтур-психиатр герек тирди аннамишзавач. ГьикI хьи, азардин “дувулар” деринда, инсандин руьгьдин “дамарра” ава, ам “жагъуризни” анжах психиатрди куьмекда.

• Жамиля Али-Агъаевна, маналу суьгьбетдай куьн сагърай! Къуй квехъ мадни еке агалкьунар, хизандани хушбахтвал хьурай!

— Сагърай куьнни!

Рагнеда  Рамалданова