Каспийск шегьердин кьилин куьчейрикай сана адетдин вад мертебадин дараматда авай квартира. Са цIуд йис вилик зун иниз сифте яз акъатнай. А чIавуз кIвалин иесидикай — Сулейман  Эфендиевакай  очерк  (урус чIалал) арадал атанай. И касдин тIвар­цIихъ галаз Дагъустандин спортдин са кьадар экуь чинар алакъалу я. Ингье чун мад гуьруьшмиш хъхьана­.

Чун таниш хьайила, за лагьанай:

— Чидач, сифте нубатда нихъ галаз рахадатIа: Эфендиевахъ — спортсмендихъ галаз, я тахьайтIа — педагогдихъ?

— Спортсмендихъ галазни рахух, педагогдихъ галазни, — жаваб ганай ада.

Сулейман Эфендиев — азаддиз ва классический жуьрейра кьуршахар кьунай, мадни самбодай спортдин мастер. Са шумудра Дагъустандин ва Рос­сия­­дин­ чемпион, азаддиз кьуршахар кьунай СССР-дин халкьарин спартакиададин гъа­либчи ва СССР-дин чемпион. Са жерге бажарагълу спортсменар чIе­хи авур тре­нер. Къанни цIуд йисалай виниз девирда Да­гъустандин государстводин технический университетдин (ДГТУ) физкультурадин кафедрадин заведующий, профессор.

РикIел хквезва: за кьатIайвал, ам гзаф рахадай­бурукай тушир, характерис­тикаяр куьруьдаказ, ам­ма бейнида ацукь­дайбур гудай. Бязи крарикни, ксарикни, гьа вичин азардик хьиз, векъидаказ ке­кядай­тIани, гзаф вахтара маса тегьердин­ къиметарни гудай: “Хъсан инсан, жагъин­ тийир хьтин гада тир…” Гъавурда акьурвал, адаз гьа вич хьтин таб-гьилле квачир, вичи хьиз ажузвал-усалвал хиве такьадай, кар алакьдай ксар хуш тир. Мад­ни заз чир хьайивал,­ и кIвализ гзафбур къведай: тIвар-ван акъатнавай поли­тикни, академиядин гьакъикъи членни, маш­гьур спортсменни, вичин са дерди аваз тIалабдай­бурни, дустар хьиз, чара­бурни. Ам акваз кIан тир, ада — чIехи рикI авай, уьмуьр рикIелай алат тийидай кра­рай ацIуриз алакьай итимди — вири вичел желбзавай.

“РикIел зи вири  аламайди я…”

 С.Эфендиева спортда сифте камар гьеле алатай­ асирдин 40-йисарин эхирра вегьенай. Сулейман Аб­ду­рагьимовичан 90 йис жезва. Яшар артух хь­ун­и­к­­ди­, гьайиф хьи, инсандин сагъламвал мягькем жедач. ЯтIа­­ни, ам ажузвал хиве кьадайбурукай туш. Адаз ра­­хаз че­тин хьайи арайра куьмекдиз уьмуьрдин юлдаш, вилик­дай духтур-педиатр Уму­жагьан Къурбановна къвезва, абур санал яшамиш жез 60 йис я. “Спортдиз­ зани гьикI интерес ийидачир, — лу­гьузва ада, — итим спортсмен, ахпа — рухваярни, хтуларни. Гьа ихьтин хи­зан хьана ман”. Дугъридан­ни, Эфендиеврин хизан­да бажарагълу спортсменрин сагъ несилар чIехи хьана, абурулай гьам уьлкведин, гьамни ви­ридуьньядин дережада агалкьунар къазанмишиз алакьна.

— Дустар захъ пара авай, — суьгьбетзава Сулей­ман Абдурагьимовича. — Нихъ галаз кьуршахар кьу­­най­тIа, гьабур вири зи дустар тир. Сад муькуьдан гуь­гъуьналлаз вири хъфена. Суракъат Асиятилов мугьмандиз атайла, гьа вун алай чкадал ацукьдай, лугьудай: “Зи диде вишни кьуд йисуз яшамиш хьайи­ди я. Зунни виш йисалди яшамиш жеда”. Хьанач, 79 йи­са аваз хъфена. Уьмуьрдал пара кьару итим тир, чун сад ийизвай гзаф крар авай.

Ихтилат перишанди жезватIани, ада зарафатарни ийизва, вилерни адан, заз виликдай чидайвал, хцидаказ килигзава.

— Алатай вахтар рикIел хкайтIа жедани, Сулейман Абдурагьимович?

— Жеда. РикIел зи вири аламайди я. Мукьва ксарин телефонрин нумраярни кваз рикIел алама.

Уьмуьрдин рехъ

Хайи Ахцегьрин хуьре ада 8-классдалди кIелнай ва спортдал машгъул жезни гьана эгечIнай. Ана жегьилриз кьуршахар кьунай вердишвилер дагъустанвийрикай азаддиз кьуршахар кьунай спортдин сифте мастер Абдулла Гъаниева гузвай.

— Ам еке заланвиляй экъечIзавай. Дагъдин раг хьиз аквадай итим, хъсан спортсмен хьиз, гьахьтин инсанни тир — лугьузва Сулейман Абдурагьимовича.

Ахпа С.Эфендиева кIелунар Каспийскдин школа-интернатда давамарна. Мадни рикIел хкизва­:

— Ам чаз уьмуьрдин вижевай мектеб хьанай. Ана кIелай жегьилрикай гзафбуру гуьгъуьнлай обще­ствода лайихлу чкаяр кьунай, гьуьрмет къазанмишнай.

Школадилай гуьгъуьниз ам Дагъустандин госуниверситетдин къецепатан уьл­квейрин чIаларин факультетдик экечI­на.

— ГъвечIи чIавалай спортдал машгъул вуна а факультет гьикI хьана хкянай?

— ЦIийиз ачухнавай факультет тир, — хъуьруьн акатна адак. — Квекай виридакай дипломатар жеда лагьана. За гьамиша, школадилай эгечIна, вири “вадар” тахьайтIани, хъсандиз кIелайди я.

3-курс акьалтIарай С.Эфендиев, муаллим яз, Ахцегь райондин Миграгърин хуьруьн школадиз ракъурна. Диплом къачурдалай кьулухъ Каспийскда са школада ва Ленинграддин гимияр туькIуьрдай пешекарар гьазурдай институтдин филиалда тарсар гана.

— 1972-йисуз Дагъустанда политехнический институт ачухна, — суьгьбет давамарзава ада. — Зун гьаниз кьабулна. За гьар жуьре факультетра ингилис­ чIалан тарсар гана. 1977-йисалай, тарсарни гуз, зун физкультурадин кафедрадин заведующийвиле тайинарна. Инсультди зун ярхардалди кIвалахна.

Техуниверситетдиз гьахълудаказ республикадин “чемпионар акъатзавай муг” лугьузвай. ЦIуд­рал­ди чIехи агалкьунар къазанмишай спортсменри Сулейман Эфендиев чпин муаллим ва тербиячи яз гьисабзава. Адан кIвалахдин юлдашрикай сада заз суьгьбетнай: “Зун Сулейман Абдурагьимовича кIвалахал кьабулна. Къад йисуз за адан гъилик кIва­лах­ни авуна. За икI лугьуда: жегьилриз ам хайи бубадин еринда хьайиди я. Эхь, адахъай вилни къядай, анжах адаз тежер кьван гьуьрметни авай. Сад-кьве йис адан гъилик дурум гайи кас ана яргъал­ди амукьни ийидай. Ада истемишунардай. Анжах адахъ чна далуни акалдай. КIва­лахдиз килигна, ада инсандиз къиметни гудай. Ам тIебии пай ганвай педагог тир”.

“Вахт гьахьтинди тир”

— Вуна Али Алиев кIаник кутадай лугьуда.

Адак хъуьруьн акатна:

— Гзаф сеферра кутурди я. Анжах трениров­кай­ра­­, акъажунра чун чал гьалтайди туш. Чун дустар тир. Тренер авай, Рамазан Мегьамедов. Ада за­ра­фат­див­ди лугьудай: “Гьан, атIа пипIе адан далу чилиз­ ягъа кван!” За гьада къалурай чкадал Алидин далу кIаник­дай.

— Ам инжиклу жедачирни?

— Ваъ, ам инжиклу хьана садрани зи рикIел ала­мач. Жув кIаник акатнатIа, муькуьди валай къуватлу тирди хиве кьун герек я эхир. Ам хъсан гада тир.

Гъавурда авайбуруз чизвайвал, Сулейман Эфендиевахъ лап кьериз гьалтдай тIебии къуват ва алакьунар авай. Бес вучиз ам уьлкведин чемпионатда гъалиб хьана, мадни виниз акъатнач?

“Зи жегьилвилин къелет хьанай…”, — лугьузва ада. Адал тавур залан тахсиркарвиляй шак фенай. Ирид вацра силисдик хьайидалай кьулухъ суддал адак тахсир квачирди ашкара хьанай. Гьа суддин зал­да азад хъувунайтIани, вини дережадин акъажун­рив ам агуд хъувуначир. “Вахт гьахьтинди тир”, — ви­­­­чиз хас тирвал куьруьдаказ къейдзава С.Эфен­­диева­.

— Мадни лугьузвайвал, ваз Абдурагьман Даниялован кIвалин ракIар ачух тир…

— Эхь, зун адан рухвайрихъ галаз дуст тир. Абур пуд авай, сада, Митара, кьуршахар кьазвай, ам­ни спортдин мастер тир. И карди чун мукьва ийизвай. Абурун кIвале зун хъсандиз кьабулдай.

— Абдурагьман Даниялов вич гьихьтин кас яз ви рикIел аламукьна?

— ЧIехи итим тир, гьи патахъай къа­чуртIани. Абу­рун квартирада, дегьлизда, кьвед кьве патахъ эцигна, кьве путунин гиряяр авай. КIвалахдилай хтайла, ада, кьве гъиливни гиряяр къачуна, ашкъи­далди абур хкаждай.

— Мегер адавай, республикадин кьиле авай касдивай, ваз чIехи спортдиз рехъ ачух хъийиз жезвачирни?­

— За лугьузвачни: вахт гьахьтинди тир…

— Хиве кьан, Сулейман Абдурагьимо­вич, алай де­вир са квелди ятIани, гьикI хьайитIани хъсанди я: гилан гьалара вун спортдин рекье мадни виниз хкаж жедай­.

— Эгер жуваз ганвай пай халисандиз ишлемишдай мумкинвал хьанайтIа, эхь, зун спортсмен хьиз дуьньядин дережадиз акъатдай, — рази жезва ам. — Вахтуни­кай рахайтIа, атIа девир, гьикI хьайи­тIани, хъсанди тир.

Жегьилвилин къелетрикай  Умужагьан Къурбановнади ахъайзава­:

— Сулейман ахьтин кас тир хьи, маса миллетрин­ векилри жуванбур инжиклу авун — имни авай кар тир, чуьруькризни акъатдай — адан рикIи кьабулдачир. Эгер, йифиз ахварай авудна, адаз эверайтIа, ам гьасятда къарагъна фидай. Ахьтин дуьшуьшар адан жегьил девирда тIимилни жедачир. Лугьун, кьуьлердай майдандал жегьилар кукIунриз акъатна. Милиция­ къаришмиш жедай, башчияр вуж я — вуж туш­ чирдай. Садан лишанар: куьруь буйдин жегьил, лацу перем, мичIи костюм­ алай. Агьа, Сулейман я! ЧIугуна къведай, ам кьадай, Шамхалдиз тухвана, ацукьардай. Анани адан кеспи вуч я лагьайтIа, милиционеррихъ галаз самбодай тренировкаяр тухун. Ам университетдиз сессиядиз экзаменар вахкуз­ милиционерар гуьгъуьна аваз атай вахтарни хьайи­ди я.

Хъуьруьн акатай Сулейман Абдурагьимовича ихтилат давамарзава:

— Заз экзамендай вад къведай, ахпа абуру зун хутахдай чпихъ галаз.

Умужагьан Къурбановнадикни хъуьруьн акатна:­

— Анжах за лугьуда: а девирда милицияни хъсанди тир, гила гьуьрметдивди рикIел хкиз кIанзава. Сулейманаз чирхчирарни гзаф авай, лап министррал­, маса чIехи къуллугъчийрал къведалди. А вахтун­да азаддиз кьуршахар кьунал виридан рикI алай, адахъ агакьдайди, дугъриданни, авачир, гьавиляй гьуьрметзавай. КIелни ада лап хъсандиз авурди я. Са гафуналди, гурлу уьмуьр тир аданди. Жегьилви­лин къелетар гьикьван рикIел хкиз кIан­завачтIани, за­кай а уьмуьрдин виридалайни мукьва шагьид хьана­.

Стха Султанакай

Абур, Эфендиевар, пуд стха авай. ЧIехиди — Нариман, муаллим тир. Адакай гуьгъуьнлай хайи хуьре школадин директорни хьанай. Стхайрикай гъве­чIи­ди­ни — технологдин пеше къачур Султан — бажарагълу спортсмен тир. Ам азаддиз кьуршахар кьунай Советрин Союз­дин­ чемпион жез агакьнай, амма ахпа кьис­метди адан уьмуьр терсина тухвана.­

Винидихъ лагьанвайвал, стхайрикай чIехидини машгьур Али Алиев акъажунра туьш хьайиди туш, гъвечIиди — хьанай­. ЧIехи несилдин спортменрин рикIел гилани ихьтин агьвалат алама. Буйнакскда­ азаддиз кьуршахар кьунай турнир кьиле физвай. Майдандиз Али Алиевни Султан Эфендиев экъечI­на. Залан­ бягьсина Эфендиев гъалиб хьанайтIани, гъа­либ­вал­ садан хийирдизни тахьайди малумарнай. Гьахъ­­сузвал ахьтин ачухди тир хьи, гьатта зал ацIур­­на­вай авар ва къумукь тамашачийрикай са кьадарбур, чпин наразивал къалуриз, сегьнедиз гадар хьанай. Амма судьяйри акъудай къарар  деги­шарначир: Алиеваз рехъ ачухун герек тир…

Гуьгъуьнлай Султан Эфендиев чиркин инсафсузвилелди михьиз арадай акъуднай. Адални мад са жегьилдал квачир залан тахсир илитIна, уголовный дело къарагъарнай, абуруз цIуд йисан кар атIанай. Яргъаз, Байкалдин патарив зонадиз акъатай Султанак ана саралух азар акатнай.

— Сулейман алахънай стхадиз куьмекиз, — рикIел хкизва Умужагьан Къурбановнади. — Хъсан адвокат жагъурнай, Москвадизни фин-хтунар хьанай. Ганвай­ вахт кьве йисан тIимилариз, иниз дустагъдиз хкиз алакь­найтIани, ам гьахъсуздаказ ацукьарнавайди субутардай мумкинвал ганачир. Заз Султан намуслу, чIуру кIвалах­дик кьил кутан тийидай инсан яз чидай. Авайвал лугьун, жегьилар тир, спортсменрикай са бязибуру хъванни ийидай. Хъуни са бязибурун уьмуьрарни чIур­дай. Султан вич чехирар хкуддай пешекар яз, ада  хъвана, пIапIрус чIугуна заз акурди туш. Адаз гьа вичиз хас вижевай хизанни хьана, лайихлу уьмуьрдин юлдаш, аялар, кьве хвани руш. Анжах азарди адаз тади ганай, ам датIа­на гагь ина, гагь Москвада азарханайра къаткуниз мажбурнай. Дустагъда акатай азарди адан уьмуьр куьруь авунай.

Пагьливанни Шекспир

Сулейман Эфендиева Москвада Уильям Шекспиран эсеррин вад том маса къачуна вахкай агьвалат ахъаяйла, зун гьасятда гъавурда акьунач. Ам хъсан студент хьайиди, университетда ада ингилис чIал чирайди — вучиз ятIани, кьиляй акъатнай. “Спортсмен гьинай — Шекспир гьинай?” лагьай суалди Сулейман Абдурагьимовичан чинал хъвер гъана: яни, вун гъавурда акьазвачтIа, зи тахсир туш. Жавабдин чкадал ада хуралай кIелна:

Акъахзава чун фад — гьакI экъечIни,

ЦIир гуз несилра, бегьерда цIийи.

Хайи веледда булвал къуватдин

Жувандай яхъ, яшарикди рекъиз. 

 

Гьам я камалдин, абурдин къанун.

Ам галачиз жедай вири дуьнья

Дили-дивана…

Урус чIалаз С. Маршака элкъуьрнавай Шекспиран цIукьуд лагьай сонет регьятдиз, гьич садрани, кье­зилдиз кьванни галкIун тавуна, эхирдал кьван. Зи мягьтелвал акур Умужагьан Къурбановнади лагьана:

— Омар Хайямни адан рикI алай шаир я. Пушкин­ни кIандайди я адаз, Крыловни. Ктабрал рикI хьун абурун хизанда адет тир. Абурун буба Сталинан реп­рессийрин девирда къад йисуз суьргуьн авурди я. Ам хтайла, зи рикIелай алатдайди туш, адав гвайди кIарасин гъвечIи са чемодан тир, ана авайбурни — ктабар: Ключевскийдин, Соловьеван, Держа­винан, — мад са затIни. А ктабар гилани чи кIвале ама. Бубади гьар юкъуз са хара газетар маса къачудай. Кесиб дидедиз адакай хъел къведай.

Бубадикай

Ахцегьви Абдурагьим Эфендиев вичин девирда партиядин тIвар-ван авай деятель тир. Ада окружкомдин секретарвилин, Сергокъала, Акуша, Леваша райкомрин сад лагьай секретаррин везифаяр тамамарнай. Гуьгъуьнлай адакай обкомдин секретарни хьанай.

— Жегьил чIавуз ада Петроградда университетда кIелайди я, — суьгьбетзава Умужагьан Къурбанов­нади. — РикIел хкиз хьана, вичи Троцкийдин лекцийриз гьикI яб ганайтIа, адан ораторвилин алакьунри инсанар гьикI гьейранардайтIа. Гзаф йисар алатайла­, Сталинан девирда, хуьруьнбурукай ам такIан сада адалай, троцкистдилай хьиз, арза кхьенай. Ам кьун патал­ и кар бес хьанай. Къад йис, Сибирь, Вор­кута. Ана са гьихьтин ятIани заводдин, никель гьасилдайди ятIа лу­гьуда за, эцигунрал ада важиблу къуллугъни тама­марнай. Им ахпа, сифте вахтара ам лагерда хьанай.

Текдиз амукьай абурун диде Ханумагъади кьуд аял, пуд гадани руш, кIва­чел акьалдарна, виридаз кьилин образование къачудай мумкинвални гана. Суьргуьнда авай итимдин патавни кьве сеферда фе­най­. I959-йисуз буба хтайла, чахъ пуд аял авай. Яш­­­­лу итим тир, залан уьмуьрди янавай. Белки, са 50 килограмм адай къведай жеди. Яргъалди яшамиш хъхьаначир, са шумуд йисалай ам рагьметдиз фенай­. Анжах за лугьуда, адан рикIе хъел-ажугъ гьатначир, ана гьикI хьанайтIани, ада Сталиназ гьуьрмет ийидай.­

— Аял девирда заз буба чир хьайиди туш, — суьгьбет давамарзава Сулейман Аб­дурагьимовича. — Ам, азад хъувуна, хтай­­ла, зун студент тир, маса мукьвабурухъ галаз зунни ам къаршиламишиз вокзалдал фенай. Мадни рикIел алама, са гьихьтин ятIани сувариз, бубадал хъсан парталар алукIна, адан туьтуьна галстук туна, ам шегьердин майдандал тухвана. Анал митинг физвай. Трибунадилай вири халкьдин вилик бубадик тахсир квачирди малумарнай. Гьанлай кьулухъ Махачкъалада, Ленинан проспектда чаз пуд кIвалин квартирани ганай. Ана исятда зи стхадин веледар яшамиш жезва­.

* * *

…Сулейман Абдурагьимовича чаз мад сеферда­ вичихъди илифун, вич инжиклу авуникай игьтият­ та­хьун тIалабна. Са истиканар чаяр хъун хъуву­на хъфиз­вай чун ада Омар Хайяман рубаидалди рекье хтуна:

Дуьнья фана акуна, кьамир дердери!

ЧIалахъ хьухь: гьавайда туш хур гатун рикIи. 

Дерт жемир алатайдакай — ам алатна.­

Вуч къведа? Дерт жемир, атурай къведайди.

А.Омаров