Ичкибазвал негь ийин!

Ичкидикай авай зияндикай ва менфятдикай духтурри ва патологоанатомри гьуьжетзава. Сад лагьайбуру “сагъардай”  кьадарар ихтияр гузватIа, кьвед лагьайбуру къейдзава: инсандин беденди ички агъу хьиз кьабулзава. Амма илимдин са манадин къарар анжах алай йисуз халкьдиз малумарна.

2018-йисан 23-августдиз илимдин “The Lancet” журналдин чинриз вичикай гзаф рахунар арадал гъидай макъала акъатна. Ихтилат лап чIехи ахтармишуникай физва. Ана медицинадин 243 центрадай 512 алимди, духтурри ва экспертри иштиракна. Халкьдиз малумарнавай ахтармишунрал асаслу яз, абурун бинеда 2016-йисуз дуьньядин вишелай гзаф уьлквейра инсанар кьиникьин себебар ахтармишай делилар ава, ичкидин инсандин сагъламвилиз зиян тагузвай, хатасуз кьадар нулдиз барабар я. Ахтармишайбуру, са гафунал атана, хиве кьуна хьи, “юкьван гьалдин ишлемишун” гафар, лап чIехи месэ­ла далдаламишзавай гьакIан мах я.

Кьиникьин саягъар

Гила чун тамамдиз килигин, ичкиди ам ишлемишзавайбуруз гьихьтин кьиникьин жуьреяр теклифзаватIа.

1. Са кьадар вахтунда вич-вичел, кьил кьилел алачиз хьун. Ички — им са гьихьтин ятIани себебралди гьеле ихтияр амай бейгьушардай агъу квай затI я. Эхь, ишлемишайла, ада шадвал арадал гъизва, амма ихьтин гьал яргъалди давам жезвач — сятда, сятни зура. Ахпа ам хъвайи касдин гуьгьуьлар агъуз аватда, маса касдихъ галаз кикIиз кIан жеда ва зурба кичIе­ви­линни къалабулухдин гьал къати жеда. Къеце патай жедай эсердиз бедендин жаваб (реакция), акьулди кьабулдай фикир ийиз алакьун ва икI мад агъуз жезва.
2. Кьак (рак) начагъвал. Виридуьньядин сагъламвал хуьнин тешкилатди (ВОЗ) алатай йисуз авур докладдал асаслу яз, сивин къенин, нерин, кIалхандин, яру ратунин, яцIу ратунин, чIулав лекьинин ва дишегьлийрин некIедин цIумаруфдин кьакунин арада сад-садахъ галаз алакъа ава.

4%-дилай 30%-дал фидалди кьак себеб яз вири дуьньяда жезвай кьиникьар ички хъунихъ галаз алакъалу авуртIа жеда (вирида­лай­­ни гзаф гьалтзавай хурун кьакунин ре­къем 8% я).

Чехирдин бокалди хаталувилин дережа 4%-дин артухарзава, амма гьамиша хъваз хьайитIа — 40-50%-див кьван агакьзава (Бьянка Ногради. ВВС Future).

3. МефтIедин клеткаяр терг хьун. Гьатта са тIимил кьадар ичкиди — гьа вирида лугьузвай чехирдин бокал гьатта бес я — цIийи хъжедай мумкинвал авачиз, са шумуд агъзур нейрон тергзава. Ам гьикI жезва? Ичкидик квай спиртди эритроцитар (ивидик квай яру паяр) сад-садал алкIурзава. Абуру лап шуь­кIуь ивидин дамарар кIевзава ва идакди, кислород бес тахьана, нейронар рекьизва. И клеткаяр мад цIийи хъжезвайди туш.
4. Хкатна куьтягь тежезвай, гьамишан азарар артмиш хьун. Духтурри ичкидин таъсир явашдиз таъсирзавай агъудихъ галаз гекъигзава: спирт паяриз чара хьайила, арадал къвезвай затIари беден барбатIзава. Эхь, кьи­ни­кьин себеб ички жедач, месела, лекьинин цирроз ва я верем азар жеда. Амма вуч тафават ава?
5. С2Н5ОН-ди генар эзмишда. Ичкиди ви­че инсандикай ва адан несилрикай малуматар авай. ДНК-дин къурулушда дегишвилер твазва. Акьул артмиш хьуна ян ганвай ва хайила набут тир 90% аялар гзаф ички хъвазвай инсанриз жезва.
6. Эхирни вичикай гуя чехирдин бокалди “къутармишзавай” инфаркт азардал акъва­зин. Ички бедендик акахьайла, ам рикI вичин уьлчмеда чIехи хьунин себеб жезва. Адал кьа­цIар арадал къвезва ва абур инфаркт хьунин себеб жезва.

Ибур ичкиди ам ишлемишзавай ксариз ийизвай чIуру таъсирдин, сагъламвилиз акси делилрин гьеле вири сиягь туш. Гила статис­тикадин делилрал хквен.

Рекъемри тапарарзавач

Гьам Россияда, гьам Европада зегьметдиз къабил яшара авай итимрин кьиникьин дережадиз таъсирзавай кьилин себеб — им хъвазвай ичкидин кьадар я. Россиядин са десте алимри чпин нетижаяр Оксфорддин университетдин Alcohol and Alcoholism газетда чапнава.

“Ички ишлемишуни кьиникьар артухарун арадал гъизва, им ашкара тир. Чаз килигиз кIанзавай, и карди масабурухъ галаз гекъигайла, гьикI кIвалахзаватIа ва “бедбахтвилин кьадарриз” къимет гуз кIанзавай”, — гъавурда туна ахтармишунин регьбер, ВШЭ-дин яша­йишдинни политикадин дестабилизациядин хаталувилерин мониторингдин лабораториядин регьбер тир Андрей Коротаева. Идалайни гъейри, зегьметдиз къабил  яшара авай итимрин десте — асул дибдалди ички ишлемишзавайбур — чара авун кьетIна.

“Гзаф хъвазвай” “чехирдинни пиводин зулунин” уьлквейра, месела, Португалияда (гзаф яру чехир кIандай чкада) ва Германияда (пиводал гзаф рикI алай), мусурманрин кесиб Албаниядилай итимрин кьиникь са кьадар гзаф я. Албанияда тахсиркарвилерин кьадар гзаф я, амма пиянбур авач.

Ингье илимдин The Lancet журналда чапнавай ахтармишунай къачунвай са кIус: “Ички ишлемишун начагъвилер арадал атунин хаталувал авай кьилин себеб я ва ада сагъламвал хейлин зайифарзава. Чаз малум хьана хьи, ички ишлемишунин кьадар артух хьайила, кьиникьин хаталувал (вири себебрикди) ва, кьилди къачуртIа, кьакунин азаррикди гзаф жезва. Сагъламвал зайиф хьун лап тIи­миларзавай ички ишлемишунин кьадар нулдиз барабар я. И нетижайри вири дуьньяда ичкидихъ галаз тухузвай женгинин сиясатдиз цIийи кьилелай килиг хъувунин чарасузвал авайдакай ва халкьди ам ишлемишун тIимиларунин карда къуватар эцигна кIанза­вайдан жигьетдай  шагьидвалзава”.

Къейд: The Lancet — виридалайни куьгьне ва кесерлу илимдин медицинадин журналрикай сад я. 1823-йисуз адан бине кутурди ингилис хирург Томас Уокли я. The Lancet журналдин импакт-фактор — са тайин вахтунда илимдин журналдин макъалаяр гъунин  фадвал къалурзавай лишан — алай вахтунда 53-даз барабар я. И лишандай журнал умуми хи­лен илимдин журналрин арада The New England Journal of Medicine-дилай кьулухъ 2 — чкадал ала.

Гьазурайди — Гьасан  Амаханов