И макъала тербиядикай, инсан тербияламишунин рекье, чи уьмуьрда шииратди гьихьтин чка кьазватIа гьадакай я. Мумкин я, суални арадал атун: шиирар гьинай, тербия гьинай?
Шииратдихъ инсан кубутвиляй, темпелвиляй акъуддай, нагьакьан хесетар хкуддай, ам руьгьламишдай къуват-гьайбат ава. Шииратди инсандин вижданда игитвилинни эркеквилин гьиссер твада.
Ша чна чи дегь девиррин тарихдиз, керчекдиз лагьайтIа, фольклордиз вил вегьен.
Лезгийрин игитвилин эпос “Шарвили”. Ана лезгийри къецепатан душмандихъ галаз чпин азадвал, кьилдинвал, масадалай аслу туширвал патал женгер тухузва. Эпосдин кьилин игит Шарвилиди халкьдиз садвал, битаввал хуьниз эвер гузва. Эсердин кьилин идея ватандиз вафалу хьун, адан вилик жуван буржи тамамарун, халкьдиз къуллугъ авун я. Шарвилиди вичин халкьдиз, садвал хьайила, душмандин къабагъда акъвазиз, адал гъалибвилер къазанмишиз жедайди успатзава. Яни эпосди чун санал хьунин, сад хьунин тербия гузва.
“Къванцин гада” риваят. И эсерда ХIV асирда Лезгистандин чилел атай чапхунчи Тимурленга вичин аксина экъечIай чкадин халкьариз кьазвай зулумрикай рахазва. Сагъ амукьайбур дагълариз катзава. Тимурленган кьушунар яд амачиз амукьзава. Текдиз хипер хуьз дагъда авай чубан гадади абуруз булахдин рехъ къалурзавач. “Яд-яд” лугьуз, цихъ гьарарат хьанвай душмандин рад кьурурзава. Падишагьдин вилик акъвазна, вилер вилера туна, гадади лугьузва:
Вун душман я, душман я,
Куьне кана хуьрер чи.
Цин суракь гьич жагъич квез,
Буьркьуь хьайтIан вилер куь.
Гададин вилер акъудун буйругъда Тимура.
Душманд вилик и дагълар
Мадни гзаф кьакьан хьуй.
Рекьидалди душманди
Закай зурба са къван хьуй,
гъуцаривай тIалабна, чан гузва кьегьалди. Адан тIалабун кьилиз акъатзава. Ам чIехи са къванциз элкъвезва. И риваятдикай хкатзавайвал, жуван чилни миллет душмандиз маса тагайбур халкьдин рикIе амукьда, абур даиман гуьмбетриз элкъведа.
“Бахтавар” риваят халкьдивай харж кIватIиз атай хандикай я. Али ханди, жемят хуьруьн майдандал кIватIна, харж кIватIуникай малумарзава. Жемятди гуз жедач, чеб дарвиле ава лагьайла, ада шартI эцигзава: вичин пагьливан Гаргаридихъ галаз кьуршахар кьуна, адал гъалибвал къазанмишдай пагьливан хьайитIа, вичи халкь харжуникай азадда. Майдандал Няметан руш Бахтавар экъечIзава. Ада хандин пагьливан Гаргари, са гъилелди кьуна, цавуз гадарзава. Цавай майдандин юкьвал аватай Гаргаридин чIулав лекь пад жезва. Магълуб хьайи хан, вичин пагьливандин пухчани вахчуна, хъфизва, халкьни харжуникай хкатзава.
Шумуд несил и риваятрин таъсирдик кваз тербияламиш хьана, чи халкьдин руьгь хкажна, адаз къуват, акьул ва камал гана!
Вири вахтара чи лезги шаирри насигьатдинни тербиядин тах квай эсерар кхьена. Жегьил несил дуьз рекье тунин кардик чпин пай кутуна.
Лезги шииратдин хазинада кьилин чка кьунвай Етим Эминан эсеррикай рахайтIа, лугьуз жеда хьи, адан шииррин чIехи пай тербиядинни насигьатдинбур я, гьатта муьгьуьббатдин лирика къачуртIани:
Агь ширин мез, гуьрчег къамат, килиг заз,
Яб телягьиз, уьркуьтмиш жез фимир вун.
Гьар рангунин лали хьтин жасад гваз
Элкъуьгъ захъди, кьил хураваз фимир вун…
“Севдуьгуьм” шиирда Эмина лугьузва:
На зи шад рикI гъана дардал,
Гьич ихтибар гъимир ярдал,
На Эминаз авур кардал
Вири аламат хьана хьи.
Шаирди сифте шиирда ярдив рахунин тегьер чирзаватIа, кьвед лагьайда вафасуз ярдин ихтибар тавуниз эверзава.
Адан “Дустариз”, “Веси”, “Тумакь яц” — ибур халис тербиядин эсерар тушни?
Вучда вакай и гьал алаз амукьна,
Вегьий ви чандиз са мерез, тумакь яц.
Цел фидайла, кьуд-вадра вун алукьна,
Галай гачал жунгав хъуьрез, тумакь яц.
Етим Эминан тумакь яцран образ темпел, бегьемсуз итимдинди я. Шаир ахьтинбурал хъуьрезва.
СтIал Сулейманан яратмишунрикай рахайтIа, абур насигьатринни тербиядин, камалдин гьуьл я. Адан “Нубатсуз рахамир”, “Герек туш”, “Итимвал хъсан я”, “Кавхадиз” ва гзаф маса шиирар кIелна, рикIел хвейи касдиз кIвале, куьчеда, жемятдин арада жува-жув тухунин, эдебдин илим хьиз я.
Жуван гафар тефир ише
Межлисда рахун хъсан туш.
ГьакI нубатсуз гъилер эчIе
Ягъиз, гьараюн хъсан туш…
Хуьруьг ТIагьиран «Алхасан махорка» кхьена саки 100 йис алатнава. ТIагьир бубади Алхасар хьтин гьарамзадаяр къведайди ва абуру, масадбурун сагъламвиликай фикир тавуна, чпин хийир патал, гьатта инсанар кьейитIани, кIвалахдайдакай хабар ганай. Са асирдин вилик аян тир шаирдиз и аламатар. Чун шагьидар я, къенин юкъуз карчийри чаз са Алхасан махорка (ламран цIапар квай) туш теклифзавайди. Абуру чун гьахьтин дулдурмайралди, яд кутуна, заланарнавай верчерин мейитралди ва мсб. таъминарзава. Хуьруьг ТIагьиран и шиирдай къвезвай тербия Алхасар хьтин фендигаррив жув алцурариз тун тавун я.
Алирза Саидован “Хцихъ галаз ихтилат” поэма кьиляй-кьилиз тербиядин эсер я. Шаирди, вичин хцихъ экъвена, хайи чилин гуьрчегвиликай, хайи чIалан верцIивиликай, адахъ авай гьайбатдикай, гележегдикай суьгьбетзава. Кьадардиз тIимил тир халкьарин чIалар квахьунин къурхулувал авай алай девирда авторди, вичин хцихъ элкъвена, чи милеттдин вири рухвайриз килиг гьихьтин насигьат-тербия гузватIа:
ЧIалан сирер, зи хва, чирна куьтягь жеч,
Куьтягь тежер саягъ сирер инсандин,-
ЧIал авай халкь суьргуьндани куьлягь жеч,
Куьз лагьайтIа, чIал я куьлег Ватандин.
Иззет Шерифова, Жамидина теснифнавай сатирадин шииррин кьилин везифа инсанар дуьз рекье тун,квай нукьсанар хкудиз куьмек гун, са гафуналди, тербияламишун я.
Алай аямдин авторризни тербиядин эсерар авачиз туш.
Шаир Фейзудин Нагъиеван “Сагъ я лезги халкь” чIаларикай руьгьламишдай мани хьанва.
Майрудин Бабаханован “Автограф” шиир:
Гьар сеферда фикирайла кьисметдикай Ватандин,
Физ кIан жезва заз Дербентдиз, патав са дуст инсандин.
Ам духтур я, вичин яшда уькIуь-цуру акунва,
Лап агъа кIан виш лезгидиз операци авунва
КIан жезва заз, вахт жагъурна, эвер гана са къвалахъ,
Суал гана, чириз жуваз шаклу хьанвай са кIвалах:
— Нариман даш, чир тавуртIа, секин жедач сурани,
Дуьз жаваб це, чи, лезгийрин, хуруда рикI авани?
Шаирдиз ватанэгьлийрин хура рикI хьана, гьар са карда викIегь хьана кIанзава.
Жегьил шаир Муса Агьмедован “Бухарадин бармак” шиирда, папа къачур бармакни алукIна, кимел фейи итимдикай суьгьбет физва. Ада, кIвач-кIвачел вегьена, кимел ацукьна, анал алайбурувай вичин бармак гьихьтинди ятIа хабар кьазва.
Тарифлуди я, гьелбет,
Бармакдиз гаф авач хьи.
Гьайиф, а ви бармакдин
КIаник итим квач хьи, — жаваб гузва инсанри. — Яни авторди бармакдиз килигай итимни, а итимдихъ гьахьтин уьтквем кIвалахарни хьун чарасуз тирди рикIел гъизва.
Шиират ахьтин дуьнья я хьи, гьар акатайдавай, аниз гьахьна, сейр ийиз, къекъвез, яни адакай тIеам хкудиз алакьдач. Руьгь баят хьанвайбурун ем туш шиират. Гьавиляй къелемдиз тIур гьикI гузватIа, аялзамаз шииратдин къадир чирна кIанда.
Имам Шамила вичин вахтунда шиирар кхьин, манияр лугьун кIевелай къадагъа авуналдай. “Я имам, вуна а кIвалахар вучиз къадагъа авуна?” — суал ганай Шамилаз.
— За гьикьван къадагъаяр эцигайтIани, пандур кьадай гъилер-тупIар атIайтIани, халис шаирри шиирарни кхьида, халис манидарри маниярни лугьуда. Чеб шаирар я лугьузвайбуруз кичIе жеда…
Яшамишрай халис шаирар!
Сейфудин Шагьпазов
