Кавказдин Албаниядин тIвар арадал атуниз, адан этимологиядиз талукь суалри чи йикъарани жуьреба-жуьре рахунар арадал гъизва. И месэладин патахъай авай кьван зендерин арада къадим уьлкведин тIвар лезги халкьарин “Алпан” гафунихъ галаз алакъалу ийизвай фикирни ава. Алпан мажусийрин къукърумар акъуддайдахъ ва цIайлапанрихъ галаз алакъада авай гъуцран тIвар тир. И гаф чи йикъарани лезги чIалан дестедик акатзавай халкьарин чIалара “цIайлапан” (яни, Алпандин цIай) гафуна гьалтзава. Мажусийрин девирда, цIайлапан хьтин яракьдин сагьиб яз, халкьари агъа дуьньяда виридалайни чIехи дережа авай бутрикай сад хкязавай. Аквар гьаларай, албанрин халкьарин арада ихьтин дережа Алпанахъ авай. И кардикай лезги интеллигенциядин векилри са шумудра кхьена.
Лагьана кIанда, илимдин алемда и зенд са акьван рикIивай кьабулзавачир. Мажусийрин гъуцран тIварцIелай гъейри, Кавказдин Албаниядин мулкарал Албан тIвар алай вацI хьайиди малум я. И делилдикай Птоломея хабар гузва. ВацIалай гъейри, гьа сад хьтин тIварар хьана ва гилани ава. Ихьтинбурукай сад мад гьа Птоломея къейднава. Азербайжандин Къуба районда гилани Албан тIвар алай хуьр ава. Дагъустандин Агъул районда гьа ихьтин тIвар алай хуьруьн харапIаяр ама. Къейд ийин хьи, и хуьр советрин девирда ичIи хьанай. Маса объектарни, месела, Къуба шегьерда Алпандин тIвар алай варар авай. Ибур жуьреба-жуьре чешмейрин куьмекдалди агакьнавай, чаз малум делилар я.
Шаркь патан Гуржистандин ономастикада и гаф “алван” гафунин кIалубда аваз дуьшуьш жезва. Шаркь патан Гуржистан, тарихдиз вил вегьейла, якъин жезвайвал, Албаниядин Эрети тIвар алай вилаят тир: Тушетиядин Кахетия тIвар алай паюниз Алвания лугьузва. Ана чи йикъарани Земо-Алвани, Квемо-Алвани тIварар алай хуьрер ама, Алваниядин чуьлни авай. Сергьятламиш хьанвай мулкарал гьа сад хьтин тIварар алай са шумуд объект хьун (чебни — тарихда гьалтзавай тIварариз мукьвабур) бажагьат дуьшуьшдин кар я. Этимологиядин жигьетдай абурухъ мукьвавал тахьун мумкин кар туш. Я икьван тIварар къецепатайни къачуз жедачир. И делил, чаз малум тирвал, илимдани шаклувилик кутазвач.
Илимда и версиядив са акьван рикI гваз эгечIзавачтIани, сад хьтин тIварар алай икьван чкаяр хьуни Кавказдин Албаниядин тIварцIихъ галаз алакъалу ма-къаладин эвел кьиле къейд авур версия тестикьарзава. Вучиз ятIани алимри государстводин тIвар и кьадар “алпанрикай” чара ийизва ва и гафуниз къецепатан дувулар жагъуриз алахъзава.
И версиядихъ тек са кимивал ава: уьлкведал гъуцран тIвар акьалтай кьвед лагьай чешне тарихдиз малум туш. Халкьдин тIварцIин жигьетдайни гьа икI лугьуз жеда: диндихъ галаз алакъалу терминар гьич садрани этнонимриз (тайин са тайифадин, халкьдин тIвар) элкъвенач.
Виликдай чна са макъалада Кавказдин Албаниядал ихьтин тIвар къукърумрихъ ва цIайлапанрихъ галаз алакъалу гъуцран гьуьрметдай тIвар ганвай меркездилай акьалтун мумкин тирди къейднай. Ихьтин дуьшуьшар лагьайтIа, тарихда авачиз туш. Мисал яз, “Ассирия”, “Египет” гьа и къайдада арадал атанвай тIварар я. Амма и версиядихъни са кимивал авай: Алпан тIвар алай меркез хьайиди тарихдин гьич са чешмедани къейднавачир. Документра Къабала ва Партава (Барда) тIварар алай меркезар гьалтзава. Абур кьведни чи йикъарани ама. Виликдай са мус ятIани абурукай садал Алпан тIвар алайди тестикьардай чахъ гьич са делилни авач. Птоломея ихтилатзавай Албана тIвар алай шегьер меркез тушир, гьикI лагьайтIа, ада II асирда меркез Къабала (Хабала) тир лагьана кхьизва. Идалайни гъейри, Албана хьайи чкани тайин туш.
Арадал мад са версия атана: мумкин я Кавказдин Албаниядихъ Къабаладилайни къадим меркез хьун. И фикир авай макъала чна интернетдиз акъудна. Макъаладихъ галаз хейлин алимар-албанистар таниш хьанатIани, садани цIийи версия критика авунач. Чи версия гьакъикъатдани хьайиди субутзавай делилар авачирвиляй, чна ам кесерлу изданийра чапиз тади къачунач.
Мукьвара чна Каланкатвацидин (эрменийрин къадим тарихчи) гафариз фикир гана. Ада кхьизва: “Хосрова пачагьвалзавай кьвед лагьай йисуз, эрменийрин йисар гьисабунин къурулушдин бине кутур чIавуз, Алуанкадин патриархрин тахт, Христан хашунин душманрин гьужумар себеб яз, Чола (Дербентдин къадим тIвар) шегьердай Партавдиз — меркездиз акъудна”. “Алуанк уьлкведин тарих” таржума авурбурун арада тахт санай масаниз акъудай вахтунин жигьетдай шаклувилер ава. ГьикI лагьайтIа, эрменийрин йисар гьисабунин къурулушдин сад лагьай йис (551-йис) Хосрован 20-йисахъ галаз сад я (531-578/9). Мадни башкъа, чал агакьнавай бязи материалрини санай масаниз акъудай вахтунин жигьетдай шаклувилер арадал гъизва: Албаниядин килисадин кешишрин сад лагьай кIватIал V асирдин эхирра Кура вацIун чапла пата Алуенда кьиле фена. Иштиракчийрин арада я патриархдин, я Чола ше-гьердин векилрин тIварар кьунвач. Мумкин я кешишрин и кIватIал оппозициядинди тир ва адан кьилени Вачаган пачагь акъвазнавай.
Кавказдин Албаниядин тарих ахтармишнавай алимдин и гафари “вучиз?” лугьудай суал арадал гъана. Эгер гьеле II асирда пачагьдин тахт Къабалада авайтIа, вучиз Кавказдин Албаниядин патриархрин тахт Чолада (Дербентда) авай? Патриарх меркезда, я тахьайтIа уьлкведин хатасуз маса шегьерда тахьана, вучиз уьлкведин кеферпатанни шаркь патан яргъал тир пипIе авай?
“Алуанк уьлкведин тарихдай” мад са вакъиа рикIел хквезва. Каланкатуациди хабар гузвайвал, I асирдин юкьвара Албаниядиз пак Елисей атана. Ам уьлкведиз Персия галай патахъай гьахьна ва Чола шегьердиз рекье гьатна. Мад “вучиз?” лугьудай суал арадал къвезва. Вучиз ам, вири уьлкведилай чарх яна, мад гьа Чоладиз фена? Адавай гьина хьайитIани вязер ийиз жедачирни? Вучиз ам албанриз хашпара дин кьабулуниз эвер гунин карда Чола шегьердилай гатIунна?
“Вучиз?” лугьудай суалдиз и шегьердин кьетIен дережади (статус) жаваб гузва. Маса гафаралди лагьайтIа, албанриз хашпара дин кьабулуниз эвер гуз Чоладилай гатIунунин себеб ина вичихъ кесер авай са кас яшамиш хьунихъ галаз алакъалу я. Сифте нубатда дин гьа касди кьабулуни, я тахьайтIа ада и карда куьмек гуни месэла гьялунин кар хейлин кьезиларзавай. Генани керчекдиз лугьун хьайитIа, и кьве делилди Чола шегьер Кавказдин Албаниядин къадим тарихда меркез хьайиди тестикьардай мумкинвал гузва.
I асирда ана шегьер хьайиди шаклувилик кутаз жедач. Кеферпатан куьчери халкьар гьахьзавай а рехъ Албаниядин регьберри агал тавуна бажагьат тадай. Лагьана кIанда, и рехъ гьикьван хаталуди ятIа, сенгерар мягькемарунал гьалтайла, гьакьван къулайдини я. А девирда ана шегьер хьайиди тестикьарзавай чешмеяр тахьун шегьер хьанач лагьай чIал туш. Археологри гьич са чешмедани тIвар кьун тавунвай къадим шегьерар саки гьар са камуна винел акъудзава.
Дербент V-VI асирра Йездигерда, Кавкада ва Ануширвана эцигна лугьудай делиларни виринра сад туш. Гьавиляй абурал бинеламиш хьана, гьакъикъатдани гьа икI я лугьуз жедач.
И делилар анжах Персия Халифатдин вилаят тир девирдиз талукь мусурман арабрин чешмейра гьалтзава. КьетIенди ам я хьи, делилар перс чIалай авунвай таржумаяр туш, абур арабрин ва я тахьайтIа, арабринни персерин тарихчийри, географри санал кхьенвай кIвалахар я. Пехлевийрин чи йикъарал агакьнавай текстера пешекарриз ахьтин делилар жагъанвач. Им гьакъикъатдани шаклувал арадал гъидай делил я. Идалай гъейри, ихьтин делилар араб чIалаз таржума авунвай персерин чешмейрани авач. Къейд ийин хьи, персери чпи гьина гьихьтин шегьерар эцигнатIа, жавабдарвилелди къелемдиз къачузвай. VI асирда ихьтин делилар вири “Шахристаниха-и Еран” (“Ирандин шегьерар”) ктабда санал кIватIнай. Дербентдикай ана гьич са гафни гьатнавач. Араб чIалан таржумайрин куьмекдалди чав агакьнавай “Ануширванан крарин ктабдани” Ануширвана Дербент эцигунин карда иштиракайди тестикьарзавай са цIарни авач. Гьа икI, Дербентдин цлар персерин пачагьри эцигна лугьудай версиядив мукъаятвилелди эгечIна кIанда. Вични ихьтин малуматрин авторри эцигунра ишлемишзавай къванер алай аямдин Ирандин кеферпатанни шаркь пата авай Гургандай гъайиди тестикьарзавайла. Им гьатта жуьреба-жуьре улакьар авай чи йикъарани гзаф багьаз акъваздай кIвалах я. Дербентдин тарихдин дувулар лап деринра ава. Гьич тахьайтIа, гужуналди илитIнавай 2000 йисалай пара я шегьердин яшар. Дербентдин тарих чирдайла, гьалтзавай жуьреба-жуьре мифар кьуру чкадал арадал атанвач. Эхь, абур мифар я: Македонский гьич садрани Кавказдиз атанач. Я Библиядани Дербентдин тIвар кьунвач. Амма гьа и мифрин далудихъ, са шакни алачиз, чаз малум тушир тарих гала. Вири и делилри са кардикай лугьузва: Дербентдихъ Кавказдин Албаниядин къадим меркез жедай вири мумкинвилер авай. Маса месэла: са мус ятIани адал Албана тIвар алайни, алачирни?
И месэладиз талукь делилар чешмейрай жагъидач. Амма ихьтин кар хьун мумкин тирди инкаризни жедач. Тарихда Дербентдал жуьреба-жуьре тIварар хьана. Гьатта адал са девирда “Диана” тIвар хьайидини тестикьарзавай чешмеяр ава.
Гьавиляй, субутиз гьикьван четин ятIа-ни, адаз, мумкин я, са девирда Алпанни лугьузвай. Мисал яз, Албана лугьудайла, Клавдий Птоломеян фикир Дербентдикай хьун мумкин тир. Малум тирвал, къадим чIаварилай инихъ тарихчийри Дербентдин гуьтIуь рехъ (гирве) Каспийдиз гьахьзавай рехъ тир лугьузва. “Каспийдин” неинки са Дербентдай физвай рекьиз лугьузвай, ихьтин тIвар Каспий гьуьлуьн маса къерехда, алай аямдин Ирандин мулкарал алай рекьизни ганвай. Бязи дуьшуьшра, мисал яз, И.Флавия “Иудейдин къадимвилера” Дарьялдин гирведални гьа ихьтин тIвар эцигнава. Лагьана кIанда, жуьреба-жуьре чешмейра ихтилат гьина авай рекьикай физватIа тайинарун четин кар туш.
Птоломея вичин кIвалахра и гирведал гьи шегьер алатIа, адан тIвар гьихьтинди ятIа къейднавач. Анжах ада гирведиз “Албаниядин рехъ” лугьузва. Амма гьадал къведалди, гьадалай кьулухъни ихтилат физвай гирведиз “Каспийдин рехъ” лугьузвай. Ихьтин суал арадал къвезва: Птоломея и гирведиз Албаниядинди лугьунин себеб тарихчидиз ина авай шегьер “Албана” тIвар алайди яз чир хьунихъ галаз алакъалу тушни?
Са гафуналди, гьам Кавказдин Албаниядин, гьамни Дербентдин тарихда гьеле кIелна кIанзавай чинар гзаф ама. Мадни гьихьтин сирер винел акъатдатIа, низ чида кьван…
Бедирхан Эскендеров, тарихчи
