Мискьиди

Са дагълух хуьре гзаф мал-девлет авай Къарабег лугьур кас хьана. Хеб хуьн патал ада кесиб инсанар чубанвиле кьазвай. Гьелбетда, чубанриз йикъан тIуьн-хъун гунни и девлетлудан хиве авай.

Сифте кьилерай вичи вич хъсандиз къалуриз, ахпа икьрар хьайи гьахъ гун тийиз акурла, чубанар катзавай.

Эхирни, мукьвал хуьрерай чубанвиле кIвалахдай кас жагъун тавурла, ам яргъал хуьрериз физ хьана.

Къарабеган паб адалай гзаф жегьил тиртIани, абуруз аялар авачир. Девлетлудан паб, гзаф начагъ яз, са шумуд йис тир, месел алаз.

Папаз кIаниди анжах лапагдин таза жигерар, дуркIунар тир. Амма девлет авайда, садрани вичин хсуси лапаг ту­кIу­на, папаз ва я чубанриз гудачир. Къуншийривай ужуз къиметдай къачудай.

Вахтар къвез алатна. Мад къунши хуьрерай адаз, мискьиди тирди чир хьайи­ла, жигерар маса гудай касни гьат хъувунач.

Фида ам гзаф яргъа авай ятахрал. Ина адаз  са иер жегьил гадани дишегьли­ и ятахрин иесияр тирди чир жеда. Са­лам — калам хьайидалай кьулухъ Къа­рабега вич лапагдин жигерар, рикI, дур­кIунар къа­­чуз атанавайди тирдакай хабар гуда. Девлетрин иеси гадади лугьу­да:­

— Лап хъсан я, стха. Заз чиз, вун яргъарай атанавайди я, гила югъни няни хьанва. Ша къе вун чаз мугьман хьухь. Пака экуьнахъ чна гьайванар тукIвада, ваз герек кьадар гваз ахлад…

Идани вичи-вичикди фикирда: “Дугъриданни, папаз кIани шейэриз килигна, вучиз йифен рекье гьатда. Белки, заз гадади лап ужуз къиметдай гуда.

Гада и мугьманни галаз кIвализ хтана, гъил-кIвач чуьхвена, суфрадихъ ацукьайла, дишегьлиди гададивай хабар кьада: — Чна ам фу тIуьрдалай кьулухъ гатадани,  тахьайтIа, тIуьн тавунмаз?

Гадади жаваб гуда: — Ваъ, чна фу тIуьр­далай кьулухъ гатада.

Мугьмандин сиве юкъуз фан гъвелни авачиз, гзаф гишила авайтIани, и гафа­рин ван хьайила, адан гишинвал алатна, сив кьурана, бедендик зурзун акатна, сачунал чразвай балугъ хьиз, зурзаз хьана. Ада вичи-вичик фикирна: “Ибурун вилик зун вуч батIул хьана?”  И фикиррик квайла, дишегьлиди абурун вилик хъсандиз чранвай гьерен якIар, ­винел къара алай дуьгуьдин аш гъана эцигна.

Итимдини папа хъсандиз нез башламишна. Амма мугьмандин нефес кьурана, са затIни сиве тваз жезвачир.

Хуьрекар тIуьна куьтягьайдалай кьулухъ, къапар са патахъди авуна, папа парчадин перде ахъайна, халичадин винел алаз са итимдин мейит гъана, вичинни итимдин арадал эцигна, кьведани шуькIуь тIваларалди гатана, ахпа гьа къа­чур чкадал эхцигна.

Мугьмандиз гьа и кIвале месер ве­гье­на, итимни паб чпин утагъдиз ксуз хъфена.

Итимди йиф, ахварни тавуна, гишилани мекьила акъудна. Экуьнахъ фад къарагъна, вичин ятах галай патахъ рекье гьатиз кIан хьайила, адан кьили садлагьана фикирда: “Акъваз садра, и кIва­лахдин сир чир тавуна, кIвализ хъфин дуьз жедач”.

Экуьнахъ, гьа гадади лагьайвал, ла­пагар тукIуна, и касдив, вичи лагьайвал, та­забур вахкана, рекье хутадайла, мугьманди суалда: “Я стха, и накь заз акур кIвалахдин себеб вуч тир? Куьне а кесиб­ кьейила, кучуд тавуна, гатунин себеб вуч хьурай?”

Гадади лугьуда: — Ваз аквазавани и мал-девлет, и  иер дишегьли? Ибур вири гьа касдинбур тир. Гьакьван аваз, ам вичин мискьивиляй гишила кьена. Гила адан мал-девлет, иер паб заз амукьна. Зун гьа вядедани адан папан ашна тир.

И кардин сир чир хьайидалай кьулухъ хузайинди, са бубат ятахдивай яргъа хьайила, вичив гвай шейэр гадарна, кIвал галай патахъ чукурна. Гьеле кIва­лив ахгакь тавунмаз, ада чубанриз эверна: — Тадиз са кьадар лапагар, жунгавар хкана, тукIуна, кукIварна, чIехи къажгъанра туна, къуларал эцига! Ашукьриз, манидарриз, кьуьлердайбуруз эвера! Къенин йикъалай чаз гьамиша сувар я.

Чубанар вучдатIа чин тийиз амайди акурла, хузайинди вичин гафар мад тикрар хъувуна. Итимдин гафарин ван хьайи­ла, папа хабар кьада: — Я итим, ина вуч хьанва, хийирдиз хьуй, ваз и суварар чаз ни къурмиша лагьана?

— Секин хьухь, паб, сенфиз заз акур кIвалах ваз акунайтIа, чидач, вуна вуч-дайтIа.

— Я итим, гзаф тIалабзава, лагь, зазни чир хьуй и кIвалахдин сир?

— Валлагь, паб, сенфиз заз акуна, зун кьейила, кучук тавуна, гатадайди. Вири зи мал-девлет масада недайди…

«Лезги газетдин» 2020-йисан 2-нумрадай

______________________________________________________

Акьул кьиле хьана­ кIанда

Загьир Гьамидов чи газетдихъ галаз фадлай алакъа хуьзвай авторрикай сад я. Асул гьисабдай ада уьмуьрда вичин кьилел атай вакъиайрикай, идавай-адавай ван хьайи крарикай куьруь гьикаяяр, очеркар, шиирар кхьизва. 2016-йисуз Махачкъалада, “Мавел” чапханада адан “РикIин хиялар” тIвар алай ктабни чапдай акъатна.

И йикъара Загьир Гьамидова вичин 75 йисан юбилей къейдзава. Чна чи газетдин амадагдиз и вакъиа рикIин сидкьидай мубаракзава ва адахъ чандин сагъвални яргъи уьмуьр хьана кIанзава.

Дегь заманада рагъэкъечIдай патан пачагьлугърикай сана пачагьди везирдизни векилдиз вичин кьилив атун буйругъна. Са вахтара абуру пачагьдин бубадизни къуллугъ авурди тир. Пачагьлугъда авай гьаларикай хабарар кьурдалай кьулухъ, пачагьди абуруз лугьуда: “Куьне, вилаятда къекъвена, виридалай­ни кьуьзуь кас зи патав гъваш. Квез са йикъан вахт я авайди, та­хьайтIа за куь кьилер атIуда”.

Везирни векил гьикьван къекъвенатIани, абурал дуьшуьш хьайи  кьуьзекри чпелайни чIехиди авайди я лугьуз хьана. Эхирни элкъвена  кIвализ хкведайла, абуруз са  хуьруьн къерехдал алай кIвалин гьаятда   метIерал кьван лацу чуру  квай  кьуьзека аял авай кьеб эчIягъиз   аквада. Везирдизни векилдиз гзаф шад жеда.

Салам гана, жузунар авурдалай кьулухъ, абуру пачагьдин буйругъдикай кьуьзуь касдиз ихтилатда. Кьуьзуьда лугьуда:

— Чан рухваяр, квез зун кьуьзуьди хьиз жемир, залай чIехиди  и кьепIина авай зи буба я. Куьн гьадан патав атанвайбур я, бу­бадивай ихтияр къачу. Везирни векил и кIвалахдин чIалахъ жезвачир.  КьепIинин патав фена винел алай пек алудна килигайла, абуруз аквада  хьи, гьакъикъатдани кьепIина авайди аялдиз ухшар хьанвай гзаф кьуьзуь итим  я.

Адаз салам гайидалай кьулухъ, абуру а касдиз пачагьдин   эмирдикай хабарда. Чан рухваяр, — лугьуда кьуьзека, — квез акуна хьи  зун зи веледди гьикI хуьзватIа. Завай  къекъвез жезвайди туш. Куьне  зи гададивай ихтияр къачу.

Везирдини векилди гададиз, эгер чпи пачагьдин эмирдалди  кьуьзек адан патав тухун тавуртIа, ада чпин кьилер атIудайдакай лагьана.

— Эгер зи буба кIусни инжиклу тавуна, тухвана хкиз жедатIа, зун  рази  я, — жаваб хгана гадади.

Кьуьзуь касди абуруз дикъетдивди яб гана ва икI лагьана:

— Куьне зи заланвал авай кьван къизилар зи гададиз гайитIа, зун  квехъ  галаз къведа, тахьайтIа, къведач. Везирдизни векилдиз чара   амукьнач, кьуьзуьдан заланвал авай кьван къизилар гана, ам пачагьдин  патав тухуда.

Пачагьди, кьуьзеказ хваш-беш авурдалай кьулухъ, везирни  векил алай чкадал адавай хабар кьада.

— Лагь кван, буба, ваз и дуьньяда вуч акуна? Кьуьзуьда   пачагьдиз ихьтин жаваб хгана:

— Пачагь, вун сагърай, заз дуьньяда акур пуд затI ваз хъсан чида,  пуд ваз ерли чидач.

Пачагьди вичиз течир затIар вучар ятIа хабар хкьунач, амма маса суал хгана:

— Ви  кьилив за кьве къаз ракъурайтIа, вавай абур чухваз  жедани?

— Ракъура, аквада ваз, — лагьана кьуьзуьда пачагьдиз.

Пачагьди кьуьзуь бубадиз еке савкьатар гана, везирдизни  векилдиз ам сагъ-саламатдиз чкадив ахгакьарун буйругъна.

Пакадин юкъуз пачагьди везирдизни векилдиз мад сеферда вичин  патав эверда.

— Куьне зи бубадизни, заз хьиз, гьакъисагъвилелди къуллугъна, сагърай куьн! Гила куьне заз лагь кван:

— За кьуьзуь касдиз вуч лагьанай? Ада хгай жавабрин сир вуч я? Са  югъ квез вахт я, жаваб дуьзди тахьайтIа, за куь кьи­лер атIуда.

Везирни векил гзаф алимривай, яшлу итимривай и суалрин  жавабар чириз алахъда, амма садавайни дуьз жаваб гуз хьанач. Эхирни абур и кьуьзуь касдин патав хъфида.

Пачагьдин эмирдикай суьгьбет авурла, кьуьзуьда лугьуда:

— Сифтегьан суалдин жаваб ихьтинди я: пудра зун девлетлу хьана, за вуч лагьанатIани, зи гафар виридалайни дуьзбур ва акьуллубур  хьана. Пудра зун гзаф кесиб хьана, къизилдик квай гаф  лагьанатIани, ам гьич са кепекдайни кьунач.

Кьвед лагьай суалдиз жаваб гун патал куьне гададиз мад сеферда зи заланвал авай кьван къизилар хгана кIанда. Гун, тагун куь ихтияр я. Пачагьдин векилриз чара амукьнач. Кьилер атIун тавун патал тIалабай кьван къизилар гайидалай кьулухъ, кьуьзуьда жавабни гана:

— Пачагьди завай, вичи зи кьилив кьве къаз ракъурайтIа, завай  абур чухваз жедани лагьана, хабар кьунай.  “Ракъура,  аквада ваз”, — жаваб хганай за. Бес гьа къазар куьн  тушни? За ва зи гадади къизилрикай гила вуч хъийизвайди я?! Им за квез гайи тарс я. Инсандин акьул яшда ваъ, кьиле хьана кIанда.

«Лезги газетдин» 2020-йисан 18-нумрадай

______________________________________________________________________

Гьар садаз — вичин кьисмет…

1970-йисуз за Чиркей ГЭС-дал кIвалахзавай. А вядеда чи чIехи уьлкведин вири пипIерай иниз, кIва­лахиз, инсанар ракъурнавай. Вири миллетрин векилар, са хизан хьиз, ислягьдаказ яшамиш жезвай. Азербайжанвияр чахъ галаз лап кIеви дустар тир.

Августдин эхир кьилерай къубави Шагьбалади чаз чпин хуьруьз са миресдин мехъерал теклифна. Пакадин юкъуз Жамалан машинда бензин цана, чун — чи мишиндаваз, Шагьбала вичин гадаярни галаз чпин машиндаваз Къуба райондин Ергуьж хуьруьз рекье гьатна. Киш йикъан нисиниз чун мехъер авай кIвалив агакьна. Чун гзаф багьа мугьманар хьиз кьабулна. КIвале вижевай суфраяр къурмишнавай. Ав­чи­ халуди, далдам, зуьрне ягъиз, межлис кухтунвай.

Са арадилай захъ галаз кьуьлер авур руша, атана, заз ипекдин яйлух багъишна. Са чIуру хиялни авачиз, за ам къачуна. Зун фикиррик акатна: яраб садазни гун тавур яйлух заз вучиз ганатIа?

Столдихъ галайбур вири хъуьрена, заз мубаракар ийиз эгечIна. Ахпа зун Шагьбалади гъавурдик кутуна:

— Им чи адет я. Вун рушаз гзаф бегенмиш хьанва. Ада вич ваз гъуьлуьз къвез гьазур тирди, яйлух кьабулуналди, вунани жув рази тирди къалурна.

— Яда, бес ваз чизвачни са вацралай хуьре зи мехъерар жезвайди?

— А гафар вуна заз лугьумир. Авчи халудиз лагь. Ада вак еке умудар кутунва. Адан рушаз илчивиле шумуд атанатIани, кьулухъ элкъуьриз хьана. Гила руш ваз, дагъустанвидиз, гуда лагьанва.

И гафар ван хьайи Авчи халуди заз лагьана:

— Чан хва, вун зазни зи рушаз гзаф бегенмиш хьанва. Зи эсил-несил Дагъустандай я. Ваз ина зи харжидалди гурлу мехъерарда. Заз кIанзавай­ди акьул­лу езне я. За мал-девлет низ тада? Захъ авайди анжах кьве руш я.

И гафар ван хьайила, за Авчи халудиз ихьтин мани лагьана:

Авчи халу, завай квез гуз жедач гаф.

Самурдин марал — Суна кIан я заз гзаф.

Хаз жедач завай адан ачух гуьгьуьл,

Са вацралай сад жеда чун — кьве билбил…

Юкъуз, тIуьнар-хъунар ийидайла, чаз кьуьлер авун теклифнай. Чнани, адет тирвал, “Лезгинка” ягъиз­ туна. Захъ галаз кьуьл ийиз шумал буйдин иер руш экъечIнай.

Демина, чна тIуьнар-хъунардайла, а руш генани заз килигиз хьана. Чун авай жергеда, чимивилизни килиг тавуна, туьтуьна галстукар авай, гьа и хуьруьн яцIу кьуд-вад жегьилни ацукьнавай. Абурукай сад датIана заз килигзавай. Са арадилай ам, вичин макьам ягъиз туна, кьуьл ийиз экъечIайла, ада залай вилер алуд тийизвай иер рушаз эверна. Амма руш экъечIнач. И кар акурла, и гада, гъиле канабдин яцIу епинин кьатIни аваз, са мет чилиз яна, зи вилик акъвазна, вилер зи вилера туна, лагьана:

“Мен уники  кентинин катибиям, дур аягъа”.

Заз ам кикIиз атайди хьиз хьанай ва адаз урус чIалалди лагьана:

— Если ты хочешь драться, пошли, выйдем один на один.

Макьамар акъвазарна. Вири кисна.  Жегьил лацу пеш хьиз хьана. Им и хуьруьн адет я кьван.

Камалани Шагьбалади зун гъавурда туна: ада еб яргъи авурла, зун эрчIи гъилин чин цавална акъвазна кIанда. Ахпа ада зи гъил яда. Эгер за гъил кьу­­лухъ авуртIа, ам гъалиб жеда. За гьа лагьайвал гъил яргъи авуна, жегьилди ам вичин къуватдив яна.

За эхна, жегьил хъфена, вичин чкадал ахцукьна. Кларнет язавай Авчи халуди, “Лезгинка” ма­кьам яна, кьуьл ийиз зун акъудна. За кьуьл ийиз башламишайла, майдандал мад иер руш экъечIна. Вири­да, капар ягъиз, чун кьуьлуьникай хкудзавачир. Ил­лаки — Авчи халуди. Деминик атанв­айбуру заз пагьливан лугьузвай. За чи гадайривай хабар кьурла, абуру гъавурда туна: ви буй-бухахдиз килигна, гьакI лугьузвайди я.

Няниз, дем ахлахьайла, Авчи халуди чаз вичин кIвализ теклифна.

Зи гафарихъ ада дикъетдивди яб акална. Са тIимил гагьда пашмандиз акъвазна, ахпа лагьана:

— Яда,  вун пагьливан хьиз, ашукьни я хьи! Гьелбетда, заз и кIвалах агъур я. Амма, ви вафалувал акурла, зун шад хьана. Мад вучда кьван, кьисмет авач жеди. Аллагьди куьн бахтлу авурай.

Пакадин юкъуз чун Дубкидиз рекье гьат хъувунай. Гьар садаз — вичин кьисмет… Зун гьар ме­хъерик жув чам яз гьисабдай мацIахайрикай туш…

«Лезги газетдин» 2021-йисан 49-нумрадай