Гьар са девирдихъ, вилаятдихъ, уьлкведихъ, обществодихъ, яракьлу къуватрихъни чпин тарих ава. Россиядин Федерациядин ракетайрин кьушунрихъ ва артиллериядихъни кьетIен тарих ава. Амни 1382-йисалай гатIум жезва. Тохтамыш хандин кьушунри Москвадал гьужум авурла, шегьер хуьзвайбуру чапхунчийриз “тюфякрай” ва “зурба тупарай” гуьлле ганай. Абур урус артиллериядин сифтегьан чIехи къуват ва гьунар тир.
А вахтара артиллериядин вилик эцигзавай везифа шегьерар-къелеяр душмандикай, чапхунчийрикай хуьн тир. И кар кьиле тухузвайбурузни “наряд” лугьузвай. Дявеяр давам жердавай артиллериядин метлебни, адахъ авай итижни артух хьана. Иван Грозныйди армияда кьиле тухвай реформайрин нетижада “наряд” кьилдин кьушундиз элкъвена. Преображенский полкуна бомбардирский рота тешкилна ва гьа инлай датIана кардик квай артиллериядин кьушунни арадал атана. I Петр Урусатдин пачагь тир чIавуз артиллерия мадни вилик фена.
Урусрин артиллерияди вичин гьунарар Полтавадин кIаник, Измаил къеле къачудайла, Бородинодин къваларив кьиле фейи женгерани къалурна. ХVIII лагьай асирда урусрин атлуйрин артиллерия тамамдиз туькIуьр хьун тестикь хьана. XIX асирдин кьвед лагьай паюна артиллериядин илимни виликди фена, адан военный школа хъсанвилихъ элкъвена. Японвийрихъ галаз кьиле фейи ва Дуьньядин сад лагьай дявейра ватандин артиллерияди женгинин жигьетдай еке гьалибвилер арадал гъана.
1917-йисан Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз Советрин гьукуматди артиллериядин хел мягькемарунин ва вилик тухунин мураддалди герек техника ва яракьар акъуддай карханаяр эцигна, пешекарар, офицерар гьазурдай школаяр, вузар ачухна. Артиллерияди эхиримжи вахтара чи уьлкведин чилел кьиле фейи вири дявейра ва женгера гъалибвал къачуник аквадай хьтин пай кутуна. 1940-йисуз артиллериядиз “дяведин аллагь” лагьанай. И карни ада Ватандин ЧIехи дяведин йисара женгерин майданра кьиле фейи бягьсера тестикьарна.
Пешекарри ва тарихчийри къейд ийизвайвал, Сталинграддин гьужум гъалибвилелди куьтягь хьун иллаки артиллерияди душмандиз гайи кьван зиянрилай аслу хьана. Чи артиллеристри фашистрин сенгеррай пад акъудна, абур чукIурна, техника ва цIун къурулушар барбатIна, аскерар къирмишна, абурув вил ахъайиз тунач. Советрин артиллерия душмандин оборонадай пад акъудай ва чи вири жуьредин кьушунриз виликди рехъ ачухай такьатдиз элкъвена. Артиллерияди датIана душмандин аэдромриз цIай гузвай — абурун самолетар цавуз экъечI тавун патал. Зениткайри цавай гьужумзавай фашистрин самолетар язавай.
Идан гьакъиндай Советрин Союздин Маршал В.Чуйкован ва немсерин саперрин батальондин командир Г.Вельцан рикIел хкунрини шагьидвалзава.
В.Чуйков: “Сталинград себеб яз немсерин фашистрин армиядин рагъ акIана. Волга вацIуз мукьва хьанвай ва шегьердин заводриз гьахьнавай душман стрелковый полкарин куьмекдалди терг авун кьиле фидай месэла тушир. Вуч ийида? Людникован дивизиядиз гьикI куьмекда? Са рахунни алач, артиллерия герек къвезвай. Абурни Волгадин чапла къерехда авай. Чна душман, артиллериядай гуьлле гуз, барбатIун кьетIна. И патай душман алай чкаяр дуьм-дуьз тайинариз ва чапла пата авай артиллеристриз хабар гуз. Гьикьван четин акъвазнатIани, чна и важиблу ва муракаб кIвалах тешкилна ва душман катдай чкадал гъана…”.
Г.Вельц: “Нянилай эгечIна йифди чаз артиллериядай гуьлле гана. Блиндажар зурзазва. Тупарай ахъайзавай гуьллейри чпин хурук акатай гьар са затI пад-падзава.Чи аскерар гагь са, гагь маса патахъ катзава. Идакайни куьмек жезвач. Тупарай, реактивный установкайрай, минометрай, гаубицайрай ахъайзавай кьван гуьллейрикди, къукърумрин ванерикди, цIун ялаврикди чун гижи, семе жезва. Чаз катдай чка амач. Ихьтин “фейерверкди” чаз къалурна хьи, советрихъ неинки чан алай къуватар, гьакI техникани гзаф ава. Ихьтин артуханвилер авай душмандин вилик чун къуватсуз я…”.
Чаз малум тирвал, уьлкведа гьар йисан 19-ноябрдиз Ракетайрин кьушунринни артиллериядин югъ къейдзава. Ам Сталинграддин женгер себеб яз арадал атайди я. Фашистрихъ галаз чIугвазвай дяведа артиллеристрин кьетIен лайихлувилер къейд авунин мураддалди 1944-йисан 21-октябрдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди 19-ноябрь Артиллериядин югъ-сувар яз тайинарнай. Имни дуьшуьшдай тушир. 1942-йисан 19-ноябрдиз советрин кьушунри Сталинград шегьердин къваларив немсериз акси тир зурба гьужум башламишна ва инсафсуз дяведа садани гуьзлемиш тавур ва кар алай дегишвал туна, фашистрин агъзурралди аскерар, офицерар къирмишна, генералар есирда кьуна, гзаф кьадар техника барбатIна. И гьужумди арадал гъайи гъалибвилик чIехи пай кутурдини артиллеристар хьана.
Ватандин ЧIехи дяведилай гуьгъуьниз СССР-ди артиллериядин кьушунар вилик тухуниз, абур алай аямдин техникадалди таъминаруниз еке фикир гана. Ида артиллериядин частарин ва соединенийрин къуват, гьунар са шумуд сеферда артухардай мумкинвал гана. 1946-йисуз гвардиядин минометрин полкунин бинедал ракетрин сад лагьай часть тешкилна. Ада уьлкведа сифте яз ракетаяр ишлемишунин кар алай везифаяр, дибдин положенияр туькIуьрна, баллистикадин ракетаяр ахъайиз, абурун гьунар ахтармишна. 1961-йисуз Кьураматдин кьушунрик акатзавай ракетайрин кьушунрин ва артиллериядин кьушунар тамамвилелди тестикь хьана.
Ихьтин дегишвилери кьушунар алай аямдин техникадалди таъминарна. Артиллеристрин ва ракетчикрин ихтиярда лишандик кутадай жуьреба-жуьре чкаяр жагъурдай радиолокаторар, лазердин, инфракрасный приборар, вертолетар-корректировщикар, метеорологиядин станцияр, топографиядихъ галаз алакъалу такьатар гьатна. Чи ракетчикри ва артиллеристри Афгъанистанда кьиле фейи дяведин вакъиайра, СНГ-дин уьлквейра арадал атай къалмакъалдин гьалара ислягьвал, меслятвал тайинардай операцийра, Кеферпатан Кавказда террористриз акси яз кьиле тухвай серенжемра активвилелди иштиракна.
1964-йисуз талукь указдалди сувариз Ракетайрин кьушунринни артиллериядин югъ лугьуз гатIумна. 1997-йисуз РФ-дин оборонадин министерстводин директивадалди, Кьураматдин кьушунрин ракетайрин кьушунар ва артиллерия РФ-дин Яракьлу Къуватрин ракетайрин кьушунриз ва артиллериядиз элкъуьрна.
Къе и кьушунар Россиядин армиядин ва военно-промышленный комплексдин дамах, милли оборона хуьзвай къурулушдин кар алай ва виниз тир еридин технологийрин хел я. Ракетайрин кьушунрихъ ва артиллериядихъ Ватан хуьн патал алай аямдин пара ерилу, муракаб ва душмандиз вири рекьерай басрух, рум гудай техника ава. Артиллериядин частара гзаф кьадар дагъустанвийрини къуллугъна (ахьтинбур чи редакциядани ава) ва чи рухвайри къени и кар давамарзава. Сагърай чеб ва абуруз суварни мубаракрай!
Нариман Ибрагьимов
