Халкьди “кьил” гафуниз талукь яз гзаф мисалар туькIуьрнава: “Ахмакь кьили кIвачериз секинвал гудач”, “Балугъ кьилелай ктIида”, “Акьул бармакда ваъ, кьиле жеда”, “Карвандин кьил къаргъа хьайила, ада карван харапIадиз тухуда”…
Аквазвайвал, кьил, инсандиз хьиз, обществодизни (хизандиз, хуьруьз, райондиз, республикадиз ва икI мадни) герек я.
ИкI, “кьил” манадал “руководитель”, “регьбер”, “лидер”, “полководец”, “вожатый”, “вождь” гафарни алава жезва. Дережаяр жуьреба-жуьребур ятIани, асул мана сад я: хизандилай гатIунна, уьлкведин кьилиз кьван абур инсанриз рехъ къалурзавай, гъвечIи ва чIехи планар (стратегия) туькIуьрзавай, месэлаяр гьялиз куьмек гузвай лайихлу ва жавабдар ксар я.
Регьберар уьмуьрди вичи арадал гъизва ва тербияламишни ийизва. Ислягь чIавузни, женгинани гьакI я.
Полководецди гьинихъ ялайтIа, аскеррини гьанихъди ялдайдал шак алач. ВикIегь полководецдихъ викIегь аскерар — кьегьалар жедайдини тарихдай чаз малум я. Суворов, Кутузов, Багратион, Сталин, Жуков ва икI мадни рикIел хкин. Пачагьарни гьакI я. Ахмакь, ваясуз пачагьди уьлкве чкIунал, халкь кашал гъидайдини чаз са акьван яргъарай ваъ, алатай асирдин 60-90-йисарин гьакъикъатдай акуна.
Куьрелди, обществода кьил хьун гьакIан кьуру гафар туш. Кьиливай гзафбуру гзаф терефрин лайихлувилер истемишзава.
Амма, чеб гьа дережадиз лайихлу тушиз, кьакьан тахтар кIани ксар чи девирда тIимил гьалтзавач. Бязибур са гьихьтин ятIа вилив хуьн тавур шартIари, крари вилик кутазва. “Перестройщикри” чи общество акьван терсина элкъуьрна хьи, лап усал кьарарни кьерехар — суьруьдин кьулухъ кьил вилик кутуна. Абурни тарашчийризни угърийриз ем хьана. Гьихьтин хуьрер, районар, шегьерар чкIана, чкIидай чкадал гъана. Уьлкве чкIана… Гьа йисара башламишай кризис (экономикадин, культурадин, образованидин, марифатдин, акьул-камалдин ва икI мадни) гьелелиг алатнавач. Дуьньядин майданда къурмишзавай мусибатри (тапан «демократия» илитIуни, терроризмдин идеологияди, экологиядин хирери, миграциядин катунрини калтугунри ва икI мадни) кризисар генани дерин ва гужлу хьунал гъизвайдини сир туш… Ибур вири бегьем кьил тахьайла жезвай крар я.
Аквар гьаларай, гьа ихьтин крари арифдар Сулейман икI рахурнай:
Ажайиб къвез, фида дуьнья,
Я вилик, кьулухъ тийижиз.
Са зерре кьван эдеб, гьая,
Вичик квай синих тийижиз…
Акуна заз бязи чанар:
Гьая авачир бязи чинар,
Акун къене вич инжинар,
Вичиз я син, легъв тийижиз.
Крар-яваш, гафар — еке,
Я вирт чидайд туш, я сирке,
Вичин рикIиз кIанда шуьшке
Гатаз, мисмар, мих тийижиз…
( “Вич яцIуз кьадай авамдиз” шиирдай )
* * *
Амал — бетер, гафар — гуьрчег,
Таб амаз, на ийич керчек.
Хъицикьдинни жеда лечек,
Ваз видни бапIах хьиз жемир…
( “Вичиз вич бегенмишдаз” шиирдай )
Течиз вичин лугьудай гаф,
Сивяй чикIиз гьар патахъ каф,
Жуван акьул жуваз гзаф
Яз чир хьун бес четин тушни?..
( “Четин тушни?” шиирдай )
Ажеб лагьанвачни! Гуя акI я, арифдар къе яшамиш жезва, къе аквазва адаз чи са бязи регьберарни чиновникар, депутатарни маса мандатар гъилевайбур…
Тарих шагьид я: СССР хьтин зурба государство чкIунин асул себебкарар, чпи-чеб вине кьаз, нефсинихъ ялиз, халкьдинни Ватандин итижар рикIелай ракъурай, нубат алачиз важарар гъиле гьатайбур я. Абуру арабаяр, чархар хкатдалди, чпиз кIанивал гьална.
Н.Хрущев хьтин авантюристди цайи тумари бегьерар гана ва гилани гузма. Вичин хсуси итижар вилик кутуналди, ада неинки партиядин, обществодин, гьакI марифатдин бинеярни чукIурна.
И кар чи халкьдин, Ватандин душманри иллаки хушвилелди кьабулна. “Къайи дяве” лугьудайди илитIуналди, къенепатани “вад лагьай колонна” — пулдихъ маса къачур хаинар къуватлу авуналди, чи уьлкве ва вири дуьнья гьихьтин чкадал гъанатIа, къе чун шагьидар я.
Дугъриданни, дуьз лугьузвайди я: савадлу, рикI михьи, кагьулвал течир сердердин суьруьяр гьи чIавуз хьайитIани якIа-чIарчIе жеда. Ферсуздикай — жанавурриз куьмекчи…
И мукьвара чи республикадин кьилни дегишарна. Вучиз икI авунатIа? Жаваб винел ала: уьлкведин регьбердиз регионрин кьилин къуллугъдал жегьил къуватар хьана кIанзава. ЦIийикIа фагьум-фикирзавайбур, имтигьанриз фад ва дуьздаказ жаваб гуз жерибур…
“Бармакда звар авайдан кIатIа гар жеда”, “Вичин тарифардай устIар кар течирди я”, — лагьанва халкьдин мисалра.
Республикадин кьилиз цIийиз атанвай касдин бажарагъдикай, ахлакьдикай, тежрибадикай халкьдиз хуш жедай келимаяр гзафбуру лу-гьузва. Рахунрал са артух рикI алачир, уьмуьрдин кIуь-цуру алаз хьиз акунвай ксарикай сад я. Уьлкведин Президентди авунвай хкягъун, чи фикирдалдини, лайихлуди я. ГьикI хьи, Дагъустан вири девирра гзаф миллетар, динар, культураяр санал алай, идахъ галаз сад хьиз, месэлаярни гьакьван гзаф авай регион яз машгьур я. Ина Кьил гьикьван дерин фагьум-фикирар, гегьенш алакьунар, ахлакьдин винизвал, гафунин дуьзвал ва керчеквал авайди хьун лазим ятIа фикирдиз гъун четин я.
ЦIийи касди республикадиз цIийи нефес, цIийи къуватар, мумкинвилер гъун, артухарун виридан эрзиман я.
Мад са кар ава: кьили хъсандиз кIвалахун патал адаз куьмекчи кьве вилни, кьве ябни, гьар сад уяхардай мезни ганва… Абуруни садвал хуьн, санал кIвалахун герек я. КIвачери кьил ваъ, кьили кIвачер саламат авун паталди…
Мердали Жалилов
