Кьве жуьредин сесерин, кьве манадин гафар ятIани, зи фикирдалди, инсандин уьмуьрда, къанажагъда, яшайишда абурун тайин, талукь нетижа, макьсад, еридин дережа сад я. Намуслу ва ихтибарлу инсандин дережа гьамиша, дагъдин кукIуш хьиз, вине ва михьи жеда. Обществода, вич яшамиш жезвай, вичи кIвалахзавай чкада адаз пара гьуьрмет, ихтибар ийида. Адал пара жавабдар, сирлу кIвалахар ихтибарда. Ам масадбуруз чешне къалурда. Адавай гьамиша хъсан, къени, бегьерлу крар истемишда.
Общество вири девирра гьахьтин инсанрихъ муьгьтеж хьайиди я. Гилани гьакI я. Амма намуслу, ихтибарлу инсанар жагъурун къе са тIимил четин хьанва. ГьикI лагьайтIа, капитализмдин, базардин, тапан демократиядин алакъайрал, ерийрал элячIай йикъалай инсанрик гуьзет тавур хумаяр акатна. Инсанвилин лап виниз тир дережа тайинарзавай ерияр — намус, ахлакь, марифат, ихтибарвал, итимвал, гьахъвал кIвачерик вегьена. Пулуникай виридалайни кьилин шагь авуна. Ам авай чкада маса са затIни ахквазмач.
Зун шегьердин маршруткада ава. Вилик квай куьсридал ацукьнавай кьве дишегьли чеб чпихъ галаз рахазва: “На намус лугьузвани, я кье? Де лагь-е, ам къе низ герек ама? Адахъ вуч маса къачуз жезва? Ада зун я тухарзавач, я къуллугъдин рекьяй хкажзавач. Исятда герекди пул я. Пул ава, вири крарни туькIуьда…”
Къени, намуслу, дуьз гьар садан рикI тIардай гафар. Аламат, къиямат. Намусдихъ са вуч ятIани кIанзава. Вич тухарна кIанзава. Эхь, намусдилай и крарни алакьзавайди я, амма нефс вилик кутун тавурла, ам пакдиз хвейила, къуллугъдин рекьяй вал авунвай ихтибардиз вафалу хьайила.
Намус. Ам туьквендай маса къачузвай затI туш эхир. Эгер къе вахъ намус авачтIа, вуна намуссуз крар ийизватIа, пака ваз намус гьинай къведа ва ви намусди низ чими ийида? Намусдиз вахтар, девирар дегиш хьун, кIеве акIайла, ам рикIелай алудун, амай вахтунда зун намуслу кас я лугьуз къекъуьн герек авайди туш. Намуслу инсан рекьидалди намуслу инсан я. Гьикьван четинвилер адал акьалтайтIани, гьикьван залан пар далудал хьайитIани, гьихьтин жавабдар везифаяр адан хиве туртIани. Халис, чIехи гьарфунилай гатIунна кхьиниз лайихлу Инсандилай, намус маса гана, асайишвал, мал-девлет, авторитет, къуллугъ къазанмишиз алакьдач. Ада ихьтин гьахъсузвилиз рехъ гудач.
Къе намуслу инсанар кьит хьанва. Уьлкведин кьиле авайбурни кIеве гьатнава. ЧIехи къуллугърал, ихтибарна, инсанар эцигзава, амма абуру чпиз авунвай ихтибар кIвачерик вегьезва, хсуси нефс вилик кутуна, лап чIуру крариз рехъ гузва.
Мисалар лагьайтIа, кIамай кьван гъиз жеда. Уьлкведин, регионрин, шегьеррин, районрин, хуьрерин майданрани.
2012-йисуз Амурский областда “Восточный” космодром эцигунив эгечIна. Уьлкве патал еке метлеб авай и зурба ва гзаф кьадар финансар чара авур имарат эцигунал устIаррин, инженеррин, технологрин, прорабрин, проектировщикрин, экономистрин хейлин коллективар желбна ва гьукуматди абурухъ ихтибарни авуна. Эцигунар къалурнавай вахтунда куьтягьдайдак, бюджетдин пулар дуьздаказ ишлемишдайдак, татугайвилериз, тарашунриз, ерисуз кIвалахдиз рехъ тагудайдак умуд кутуна. Амма гьакъикъат масад хьана. 2014-йисалай 2018-йисан ноябрдалди РФ-дин Генпрокуратуради ахтармишунар кьиле тухвайла, 17 агъзурдалай виниз чIуру крар малум хьана. Миллиардралди пулар мемекьуьртI авунихъ галаз сад хьиз, эцигунар яргъални вегьена. Чпин крар намуслувилелди тавур ксарилай уголовный 140 дело къарагъарна. Гила, и йикъара малумарнавайвал, уголовный 42 дело суддиз вуганва, 58 кас жавабдарвилиз чIу-гунва. Абурун арада “Дальнеспецстрой” ФГУП-дин начальник Юрий Хризман, субподрядчикрин компаниядин генеральный директор Виктор Гребнев, 6-нумрадин эцигунрин кьилин управленидин генеральный директор Юрий Волкодав, “Спецстройтехнология” ФГУП-дин начальник Александр Никитин ва масабур ава. Абурун чIуру гьерекатри государстводиз 11 миллиард манатдин зиян ганва.
Килиг садра, 11 миллиард манат!.. Ибуруз бес намусдикай хабар амайни? Ихьтинбур авунвай ихтибардиз вафалу жедани? Анжах тарашунин, чпин нефс ацIурунин, гьукумат, общество кваз такьунин, аватIа, са чун ава лугьудай къанажагъдиз къуллугъзавай тахсиркарар.
Чи республикадин гьукуматдин кьилин къуллугърал алайбуруз вуч кимизвай? КIвалер-йикъар, чIехи мажибар, премияр, маса кьезилвилер, гаф ише фин, рикIиз кIани кар авун, чпинбур къуллугърал эцигун, хтулриз, птулризни кваз гьазурнавай имаратар… Ваъ, вири тIимил акуна. Госбюджетдин пуларани вил хтуна. Руфун тух тиртIани, вилер тух жезвачир. Муаллимриз алава ва гьукуматди тайинарнавай кьезилвилерин пулар ганач. Аялар авайбур пособийрикай, кьезилвилерикай магьрумна. Бюджетникриз лазим кьадарда мажибар хкажнач. Халкьдин яшайишдин месэлаяр гъиляй вегьена. Халкьдин дуланажагъ хъсанарун, начагъбур, набутар дарманралди таъминарун патал чара ийизвай, республикадин рекьер, хуьрер, шегьерар къайдадиз гъун, аваданламишун патал ахъайзавай пулар чуьнуьхна. Коррупция виридалайни цуьк акъудзавай “хилез” элкъуьрна. Хсуси кар ачухзавай гьар садал налог вегьена… Татугайвилерин а кьил авачир. Абуру “нефсини кьилел бала гъида” лугьудай халкьдин мисал рикIелай ракъурна. Ингье гила вири “ракьара” гьатнава. Гила “намус” гафни рикIел хтанва. Суддин вилик чпи гуя республика вилик тухун, халкь агьваллу авун патал намуслувилелди зегьмет чIугурди я лугьузва.
Франциядин шаир, публицист Луи Ламартинахъ пара камаллу гафар ава: “Намус вири законрин закон я”. Уьлкведин Президентди, гьукуматди ихтибарнавай, жавабдар къуллугърал тайинаранавай ксари гьа и закондал амалзавач. Эхь, къелеяр хьтин кIвалерин иесийриз вири тIимил аквазвай. Къизилдин унитазарни, багьа-багьа мебеларни, гамарни, люстраярни, гьавизарни, машинарни, са шумуд чкада кIвалерни, чилерни, хсуси банкарни… Нефсинин дарвазар ачухнавай касдиз, гьикьван девлетар хьайитIани тIимил аквадалда. Абуру вири — къанажагъни, намусни, къуллугъарни, везифаярни, жавабдарвални нефсиниз муьтIуьгъарзава кьван. Аялдин кьилиз 112 манат пособие гуз, чпи миллионрин, миллиардрин иесивал ийиз!.. Гьа им, абурун гьисабдай, республика патал ийизвай “намуслу кIвалах” тир жал?
Къадим Римдин писатель, философ Анней Сенекади кхьенай: “Халисан намус гьамиша сувар я”. Пара таъсирлу, маналу, къиметлу гафар я. Къанни цIуд йис идалай вилик чи республикадани, уьлкведани намус еке лайихлувал, лап гьа сувар хьиз кьазвай, кьабулзавай агьалияр гзаф тир. Къенин йикъан гьакимрин, госбюджетдин “маркарихъ” галай нахайрин гьерекатриз, крариз вил ягъиз, рикIел советрин девирдин инсанарни хквезва. Социализм туькIуьрай, колхозар арадал гъайи, Ватандин ЧIехи дяведа гъалибвал къазанмишай, чIехи шегьерар, заводар, ГЭС-ар, комбинатар эцигай, космос, бушлухар муьтIуьгъарай, Дагъларин уьлкве аваданвилихъ, абадвилихъ тухвай. Журналиствилин пеше себеб яз, зун гзаф кьадар зегьметчийрихъ галаз таниш хьана, абурухъ галаз са кап фу тIуьна. Яшар, савадлувал, къанажагъ, къуллугъар жуьреба-жуьребур тиртIани, намусдин, ахлакьдин, марифатдин, обществодив, хсуси везифайрив эгечIзавай тегьердин жигьетдай абурун фикирар, хиялар, умудар сад хьтинбур ва абур чебни сад-садаз ухшарбур тир.
Гьахьтинбурун жергеда Дербентдин кIвалер эцигдай комбинатдин бригадир, Зегьметдин Яру Пайдахдин, “Знак Почета” орденрин сагьиб, шегьерда пара гьуьрметлу кас, ери-бине Кьурагьай тир Азизов Къафарни авай. Горбачеван перестройка уьмуьрдиз кечирмишзавай вахтунда чун туьш хьанай ва чна уьлкведа ва инсанрин уьмуьрда кьиле физвай гьаларикай, гьерекатрикай суьгьбетарнай. Зегьметдин 48 йисуз ада къадим шегьерда яшайишдин гзаф кIвалер эцигуник вичин пай кутуна. Адан бригадани виридалайни чешнелу, бегьерлу, кар алакьдайди яз гьисабзавай. Бригадада кIвалахзавай устIаррикай ихтилат кватайла, ада лагьанай:
— Зун инсанриз пуд тереф фикирда кьуна къимет гуз вердиш хьанва. Гьар са касди намус гьи чкадал эцигзаватIа, гьадалай, вич обществодив ва инсанрив эгечIунин тегьердилай ва зегьметда къалурунилай. Намус гафунин мана чин тийизвай, вичин везифайрив гьикI кIандатIани хьуй лагьана эгечIзавай, авур чIуру кардиз килигна, туьгьмет ийидайла, чин яру тежезвай, санал кIвалах-завай, куьчеда гьалтзавай, къуншидал алай кIеве авай касдин гьалдикай хабар такьадай вуж кIандатIани хьуй — фяле, лежбер, къуллугъчи, гьаким — ахьтин кас анжах вичин хийирдихъ калтугзавайди я. Вичин кар туькIуьрун патал ахьтинди намусни, дустни, юлдашни, Ватанни маса гуз, тахсиркарвилиз кьил ягъиз гьазур я.
Девлетрикай, пуларикай, асайишвилерикай ихтилат кватайла, ада мадни къейд авунай: “Ваз вуч аватIа чидани, журналист, зун агъунва, а кар залай хъсандиз вазни чизва, намуслу инсанрин чIехи пай лап четиндиз яшамиш жезва. Хуьрени, шегьердани. ГьикI лагьайтIа, гьалал ризкьидин, зегьметдин гуьгъуьна авай абуру я чуьнуьхзавач, я ришвет гуз-къачузвач, я чинал хъурхъ гьалдна, виляй — вил акъудиз, вичин кIвалах туькIуьрзавач, я ялтахвилиз, гьиллебазвилиз рехъ гузвач. ЯтIани ам вичи тухузвай уьмуьрдал шад ва рази я. Ам йифиз архайиндиз ксузва. Зун аламат жезвай ва нарази тир са карни ава,- давамарнай машгьур устIарди-бригадирди,- чи гьукуматди ва гьакимри намуслу, гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвазвай, общество, уьлкве патал хъсан крар ийизвай инсанриз са артух галайвилер ийизвач, абурун яшайиш агьваллу, хъсан жедай къарарар кьабулзавач…”
Адалай инихъ къанни цIуд йис алатнава, амма устIардин гафар къенин девирдизни талукь я. Халкьдин майишатдин гзаф хилера зегьмет чIугвазвай инсанар са бир-бубат яшамиш жезва. Йикъа муьжуьд сятда гьакъисагъвилелди кIвалахайла, абурув вацра агакьзавайди 15-17 агъзур манат я. Налогриз кьазвай, коммунальный къуллугърай гузвай пуларни хкудайла, амукьзавайди 10 агъзур манат я. Гьа идал кьилни акъудзава. Амма гьа са вахтунда уьлкведин госкорпорацийра кIвалахзавай топ-менеджерри йикъа 3 млн манат къачузва. Килиг гьа, йикъа пуд миллион манат! Уьлкведин савадлувилин бине кутазвай муаллимар, халкьдин сагъламвилин къаравулда акъвазнавай медицинадин, культурадин хел вилик тухузвай работникар йисаралди чпин мажибар са кьадар хкажунал вил алаз акъвазнава. Амма гафар-чIалар, къакъраяр яз амукьзава. Имни, гьелбетда, уьлкведин бюджет тайинарзавай ксарин намусдин дережадилай аслу я.
Намусни ихтибар сада-садаз къуват гузвай, сада-садал алава гуж акьулдзавай гафар я. Эгер абур авачтIа, гьахълу крарни жедач.
Рагьметлу шаир Шагь-Эмир Мурадован шиирда ихьтин хъсан цIарар ава:
Зи намус, зи ихтибар
Михьи я, экуь цав хьиз…
Эгер виридан намус михьи хьайитIа, яшамиш жезни регьят, адалатсузвилерни тIимил жеда.
Нариман Ибрагьимов
