(Эвел — 47-нумрада)
И чина авай “усби”, “гьебил”, “шарвалан” гафар къенин лезги чIала “руьгь”, “тайифа”, “пачагьлугъ” хьиз дегиш хьанва. Инай аквазвайвал Рана чкIай албан “гьебилар” кIватIна, цIийи Албан гьукумат туьхкIуьр хъувуна ва адаз “Алупан кIвал” лагьанва (Албаниядиз Ар-Ран гьавиляй лагьанва). Гуьгъуьнай “кIвал” гаф аватна “Алупан” амукьнава ва гьадакайни “Алпан”, “Албан” хьанва. Критдин (пелас-грин) шикилрин кхьинрикай садал “ЛукIав Алупа умунарай” жумла ала; ина Алуп са гъуц хьиз ганва.
Ктабдин и чина Дербент кIеледин “Кьвевар” тIвар къалурнава. Тарихдин ктабра и тIвар авач лугьузва, анжах Дербент кIеледиз гьикьван тIварар ава: Каспидин варар, Албандин варар, Гуннрин ва-рар, Чола, Чога, Чул, Чур, Цур, Сул, Дарбант (кIеви варар), Баб аль-Абваб (чIехи варар), Баб аль-Хадид (ракьун варар), Торае (варар), Темир къапы (ракьун варар), Кахулга (варар) ва икI мад. Ибурун арада чи фольклорда, Шарвили эпосда авай “Кьвевар” авач. Интернетда Г.-Р. А.-К.Гусейнов тIвар алай садан “Дербент шегьердин тIварарикай” са макъала ава. Ада Чога, Чор, Джор, Чола тIварар булгар туьркеринди я лугьузва. Ада кхьизвайвал, эрменийрин тарихчи Агатангелоса (IV-V виш йисар) Дербентдиз “Зовар” лагьанва. Къадим лезги чIалара “о” гьарф авач, “Зовар” “Зувар” хьиз кIелиз жеда ва гьамни “зу” ва “вар” гафарикай арадал атанва. “Зу” араб чIалал “кьвед” лагьай гаф я (“Зулкарнайн” — кьве карч алай), “варни” лезги гаф я: “Кьве вар”.
Азербайжан чIала цлаз “дивар” лугьузва, анжах къадим туьркерин гафарганда (Древнетюркский словарь, Ленинград, 1969) и гаф авач. Туьркиядин туьркери цлаз фарсарин “ду” (“кьвед”) галаз “ду-вар” лугьузва, анжах фарсари гьам “дивар” хьиз лугьузва. И гафунин “ди” кIус кабардин ва адыг чIаларин “тIи”, грек чIалан “ди” (“кьвед”) гафарихъ галаз сад я. Мад чаз “Дивар” гьа “Кьвевар” тирди аквазва. “Кьвевар” тIвар тарихдай квахьнавач. Къенин Дербент кIеледин амукьаяр 562-567-йисара Хосров Ануширванан зулумрик халкьарив эцигиз тунвай кIелединбур я.
Албан ктабдай мад са чIук: “ругуд зул. кеф патагъ мушкур-диз(н)и лазин имилриз кIубали йугъ авачир зилик гьебилари басарух гуз гьепIесна. мушкурдин, лезиндин, пакулдин, шакандин, цIахандин, му-кандин, куьрендин имилар чIехи алпандин кIувализ кIуватI хьана. чIехи чур шиерда гьили гьилаб кьиле фена. ин чIехи гьилавда чIим кили акатна. садбуру еран шарвал сасанавагъ хьиле къачун киш авуна. сад пай ин кишдал рази хьаниш. ибуру джилгъа сувун пелел заки са кIеле ецикун гьили авуна. пара гьилийралагъ къулук чIехи алпандин шарвал аштик кьуьвед лагьай кишдал къувазна. гьан йисан сардум вацра чIехи алпандин вари имилари джалгъан сувун пелел чIехи са кIеле ицекиз кьил кутуна.
уьруьд зул. джилгъа пелел алай кьвевар кIеледин винел атай заликар кимерикар хьана. кимерикари чурдиз цIай йагъана кIеле чукIурна. чурдин имил гзаф минитис имилан кьил сад вацра чIехи рекъин къереха хукун кIуфал аламукьна…”.
И чинра къенин чи лезги чIала амачир гзаф албан гафар ава: “имил”, “кIубали”, “зилик”, “гьебил”, “гьепIесун”, “гьили”, “гьи-лаб”, “чIим”, “кили”, “хиле”, “киш”, “заки”, “шарвал”, “сардум”, “кимерикар”. И гафарин ахъаюниз чи макъаладин кьадарди имкан гузвач.
Фикир це: “КIеледин винел атай зиликар кимерикар хьана”. Чаз тарихдин ктабрай чизвайвал, кимерикар (киммерийцы) сад лагьай гъилера ГъвечIи Азиядиз чи эрадилай виликан VIII виш йисарин сад лагьай паюна ЧIехи Кавказдин рагъакIидай патай, кьвед лагьай гъилера VIII виш йисарин эхирра ва VII виш йисарин эвелра Дербентдай Каспий гьуьлуьн къерех кьуна атанва. АкI хьайила, чи эрадилай виликан VIII-VII виш йисариз Дербентда кIеле хьанва! И малуматди А.А.Кудрявцева тухвай археологиядин эгъуьнри тестикьарнавай 800 йис чи эрадилай вилик Дербентда чара, мадни къадим кIеле хьун успатзава. А.А.Кудрявцев гьахъ я: Дербентдин кIеледиз агъа кьил 3000 йис тарих ава!
Ктабдай мад са чIук: “цIудирид зул. еран шарвал йе(з)дигиран гьайермен шарвал варамшапухан чIехи алупандин шарвал есвагенан береда макьсан месрупа чIехи алупандин ирид макилда авай къадни цIуд гьебилдин чIалариз къадарвал хъисан къадни цIуд ирид хафункагъ мали хафалаг туькуьрна. гьан чIувалагъ инухъ варибуру кIелизни кихьизни рикI хьана. каркам минитис ме(с)рупан руьгь албесан кьилив гва. каркам касдиз авам айа”.
Ктабдин и чинани чи чIала амачир къадим гафар ава: “еран”, “гьайермен”, “макьсан”, “макил”, “гьебил”, “хаф”, “хафалаг”, “авам”. И гафарин манайрални чун акъваззавач.
Эрменийри албанвийриз алфавит чпин Месроп Маштоца туькIуьрайди я лугьузва. Ихьтин малумат вири ктабра гьатнава, ам гьикьван дуьз я, дуьз туш чаз чидач. Албанвийриз алфавит туькIуьруникай Корюна кхьизва. Ада вичин муаллим Маштоцакай са ктаб “Житие Маштоца” кхьенва ва ана санални Месроп тIвар авач, ам анжах Маштоц я. Месроп тIвар гзаф гуьгъуьнай эрменийри Маштоц тIварцIихъ галкIур хъувунва. Корюна кхьизва: “И береда адан патав алуанви Бениамин тIвар алай са иерей атана. Маштоца гьадавай жузуна алуан чIалан четин, лугьуз тежер варвар гафар чирна, абур вичиз виняй ганвай дерин фагьум авай кьатIунралди сад-садав гекъигна алуанвийрин алфавит цIийиз туьхкIуьрна (урус. “возобновил”)”. И малумат Мовсес Хоренацидин “Эрменийрин тарих” ктабдани ава. А.Г.Шанидзедин ва К.П. Патканован фикирралди, и малумат Хоренацидин ктабдай Моисей Каланкатуквидин “Албанрин тарих” ктабдани гьатнава. Моисей Калункатвидин ктабда кхьенва: “Грекрин император ГъвечIи Феодосидин, эрменийрин пажагь Врамшапугьан, фарса-рин пажагь Иазкертан, Алуанкдин пажагь Есваленан береда чи гьайрапет Иеремиян ва Есвален пажагьдин кьилив бахтавар Месроп атана. Абуру Месропаз алуанквийриз алфавит туькIуьрдай ихтияр гана. Суьникдай чIал элкъуьрдин Бениаминазни эверна Месропа кьалхандай къвезвай, кубут, варвар, лугьуз тежер гафарив ацIанвай гаргар чIалан алфавит туькIуьрна”. ИкI, албанвийриз алфавит туькIуьрунин тарих чи эрадин 414-415 йисариз талукьди яз гьисабзава.
Эрмени Маштоца албанриз алфавит туькIуьрунал А.Периханяна шак гъизва. Адан фикирдалди, албан чIал чин тийизвай Маштоцавай алфавит туькIуьриз жедайди туш. Муькуь патахъай, садазни чизвач, албан алфавитда авай гьарфарин шикилар гьинай къачунва, абурун мана вуч я?
Албан ктабда “чIехи алупандин ирид макилда авай къанни цIуд гьебилдин чIалариз къадарвал хъисан къадни цIуд ирид хафункагъ мали хафалаг туькуьрай” Месроп эрмени туш, албан чIаларин диалектар хъсандиз чизвай албанви я. Ана Маштоц ва Бениамин тIварар авач! Месропан тIвар гуьгъуьнай Маштоцал алава хъувур эрменийри гьадакайни чпинди авунва! Бес чи бязи лезгийриз ихьтин албан (лезги) ктаб вучиз такIан я? Эрменийрин Маштоц ва лезгийрин Месроп чара-чара ксар я!
Бес албанви Месропа вичин алфавитдин гьарфар гьинай къачунва? Матенадаран алфавитдай! 1937-йисуз Ереванда Эчмиадзин килисадин Матенадаран архивдай Абуладзедиз жагъай и алфавитда 52 гьарф ава ва абурун тIварар эрмени гьарфаралди кхьенва. А гьарфари гьи сесер гузватIа, къени садазни бегьем чидач, вучиз лагьайтIа, 52 гьарф эрмени алфавитдин 36 гьарфуналди къалуриз жедач.
Матенадаран алфавит къадим лезгийри (абурун арада Кавказдин маса халкьарни авай) чпи чпин чIалал туькIуьрнава. Гьар халкьди вичиз туькIуьрзавай цIийи алфавитдик ахьтин шикилар чIугвазвай хьи, а шикилрин тIварари гьа гьарфунилай кьил кутазвай. Ихьтин принципдиз чIалан илимда “акрофония” лугьуда. Матенадаран алфавитдин 52 гьарфунин 44% махсус лезги чIалан, 63% — лезги чIаларин, амайбурни Кавказдин маса чIаларинбур я.
Матенадаран алфавитдин 21 лагьай лишанди “К” гьарф гузва (рутул ва кърицI чIаларин “кар” ‘мурдар, гъуьлягъ’ гафунин сад лагьай гьарф; Египетдин кхьинра шикилди “МУ” слог гузва), гьадакайни Месропан алфавитда (К),
КI), (КЪ) ва (КЬ) гьарфар къачунва (Мингечевирдин кхьинра ам хьиз, синайдин палимпсестра хьиз къалурнава). Матенадаран алфавитдин гьарфарин шикилар латин, гьакIни финикия алфавитрилайни къадим я. Матенадаран алфавитдин пуд лагьай лишанди “ЦЦ” гьарф гузва (лезги чIалан “ццам” гафунин сад лагьай гьарф) ва гуьгъуьнай и лишан латин алфавитда C “Ц” гьарфуниз элкъвенва. Матенадаран алфавитдин 38 лагьай лишанди “ДЗ” гьарф гузва (убых чIалан “дзамгъа” ‘чене’ гафунин сад лагьай гьарф) ва ам гуьгъуьнай финикия алфавитдин 18 лагьай гьарф (цаде) хьиз гьатнава. Ихьтин шикилрикай туькIуьрнавай гьарфарин лишанар пеласгрин (Критдин) кхьинрани дуьшуьш жезва: “Фест дискинал” “КА” слог къачун патал (карч), “ККА” слог къачун патал (кард), “КIА” слог къачун патал (кIазри, “кIезри” — ред.) шикилар къачунва. Къадим лезги кхьинрай ихьтин мисалар гзаф гъиз жеда.
Ярали Яралиев, Дербент шегьер
