Заз ара-ара интернетда авай милли группайрин сайтриз, чи ватандашри бязи месэлайриз талукь яз гузвай баянриз вил ягъун, жуван ватандашрикай цIийи ва алава малуматар чирун адет хьанва. И йикъара чи манидаррин цIийи клиприз тамашдайла, заз Дагъустандин халкьдин артистка Фаризат Зейналовади лугьузвай са манидиз ватандашри ганвай баянар акуна. Абур кIелайла, зун пагь атIана амукьна. Шамил Муртузалиев лугьу­дай касди урус чIалал кхьенвай: “Ада манияр лугьу­нин къайда персериз ва азербайжанвийриз ухшарди я. Чи халкьдин руьгь къалурзавай са аваран мани авач”.

Адаз Гуьзеля Гьасановади жаваб гана: “Кхьихь ман аваран манияр жува. Чнани абурухъ яб акалда. Вун пешекар, музыкадин рекьяй критик яни?”. Гьасановадин гафарал Мизамудин Магьмудова алава хъувуна: “Абур вуч гафар я? Виридаз гьисаба авай кас ваз виле такун? Аламатдин кар я гьа жуьреда рахун”.

Идакай хкIур хьтинди я, Муртузалиева наразивал кваз ва лап векъидаказ мадни урус чIалал  кхьин хъувуна: “Пешекар, критик хьун квез я кьван? Лезги манийрай аквазва хьи, абур вири са жуьрединбур, азербайжанрин, эрменийрин, индусрин манийриз ухшарбур я, са дуьз мани авач. Гьатта яб гуз кIан жезвач. Гьа идаз лезги музыкани лугьузва. Кавказдин халкьарин манийрив гекъигайла, виридалайни абурсуз манияр гилан лезгийринбур я. Абурук чи дагълух, дирибаш, викIегь халкьдин руьгь къалурзавай са манини квач. Мус хьайи­тIани ван къвезвайди ашукьрин лагълагъар, Фаризата лугьузвай хьтин са жуьредин манияр…”

Лезги халкьдин музыкадихъ рикI кузва лугьузвай касди лап кьацIай, чиркин гафарни ишлемишнава, абур инал гъунни кутугнавач. Адаз Кьасумхуьруьн телеканалдин репортер Мизам Магьмудова “ЧIуру, чиркин гафар лугьун жуваз, жуван халкьдиз гьуьрмет тавун я. Ахьтин тегьерда музыкадикай, манидаррикай рахун гьич дуьз туш” лагьана жаваб гана. Гьа ихьтин манадин гафар филолог, шаир, устадлу муаллим Гуьзеля Гьасановадини алава хъувунва: “Ай-ай-я-яй. Регъуь кьванни туш. Вуна гьихьтин лайихлу краралди халкь машгьурзаватIа, лагь садра. Жуван халкьдин векилрикай ахьтин гафар кхьин ерли кутуг тавур кар я”.

И важиблу месэладай тамаш Намик Фарзалиева гьихьтин баянар гузватIа: “Фаризат Зейналовадихъ гзаф ширин сес ава. Адахъ яб акалдайла чандиз мелгьем гайиди хьиз жезва. Амма Бакудиз атана, ина фадлай малум тир гьавайрин-манийрин бинедаллаз “Жейран”, “Жамиля”, “Акуна вун ахварай” манияр лугьун заз иер аквазвач. Ада чи халкьдин ва халис лезги манияр масадавай лугьуз тежер саягъда лагьана кIандай. Авайвал лагьайтIа, чуьнуьхнавай маса халкьаринбур ваъ. Заз чидайвал, тахсир лезги композиторрин хиве гьатзава, чи мани­дарар хъсан манийралди таъминар тийизвай. Мегер­ ­абуруз аквазвачни чи музыкада арадал атанвай гьалар? Чи манидарри масадбурун регъуьхъ яд акалзавай тегьер? Гьинва чи халкьдин руьгьдив кьадай, къенин истемишунриз жаваб гудай лезги манияр? Заз садни жуван баянралди бейкефиз кIан­завач. Сифте нубатда чи устад Фаризатни. Амма гьар са концерт гьазурдайла репертуардиз фикир гун лазим я. Жуван кеспидив, яратмишунрив акатайвал эгечIна виже къведач…”

Милли музыкадикай дуьзгуьн са гафни лугьудай къимиш авачир кас гъавурда тун патал гьакI С.Рамазанов, Г.Мисриханова ва масабурни алахъна, амма ам гьа вичин даллай гваз акъвазна.

Месэла важиблуди, хциди, садавай-кьведавай  гьялиз  тежедайди,  гьич  фикирдиз­ни гъиз тежедай четинвилерихъ галаз алакъалуди я. Лезги музыкадин тарихдиз вил вегьейла аквазвайвал, Советрин Союздин ком­позиторрин Союздин членар Готфрид Гьасанова, Сейфуллагь Керимова, Зейнал Гьажиева, Мегьамед Гьуьсейнова, Эльза Ибрагьимовади ва гьевескар композиторар Омар Аюбова, Асеф Мегьмана, Керимхан Бабаева, Фетуллагь Керимханова, Гьаса­нагъа Мурсалова, Падишагь Киберова, Халил Халилова, Маина Абдулмуталибовади, Насир Шагьмурадова лезги манидин майданар гегьеншарун, ам вилик тухун патал еке зегьмет чIугуна. Инал лезгийрихъ туькIвей мани авач лугьузвай Шамилаз чир хьун патал ­лу­гьун герек къвезва, государстводин кьуьлердай ­“Лезгинка” ансамблдин устадлу коллективди та­мамарзавай кьуьлерин 60 процент музыкадин автор рагьметлу Зейнал Гьажиев я. Адан хейлин ­ма­ниярни Дагъустандин вири халкьарин манидарри тамамарзава. Бязи вахтара чин тийиз, талукь месэладин гъавурда авачиз рахун гьич кутугнавач. ГьакI чи амай композиторрин эсерарни чи стха ­халкьарин кьуьлердайбуру, манидарри ишлемишзава.

Милли музыкада ахьтин вахт хьана хьи, иллаки 1970-йисара концертра, мехъеррик лезги музыка азербайжанрин, туьркверин музыкади эвезна. Чи музыкантар Къуба патаз, Бакудиз­ физ, ана сад-вад мани-музыка чириз, хтана, чина мехъеррик ягъуналди, маса музыкантрин вилик да­махар ийиз хьана. Гьа и чIавуз зуьрнейрин чкадал кларнетни майдандиз акъатна. Мехъеррикни туьнт кьуьлердайбур ахкунач. Жегьилри музыкантри язавай азербайжан музыкадал секин кьуьлериз эгечIна. Вичин са макъалада журналист, шаир Шагьабудин Шабатова къейд авурвал, “…а йисара, санлай къачурла, лезги манийрин жанр саки михьиз яваш хьанвай. Лезги мехъеррал манияр ягъун адет тушир, ваз вил галазни шадвилин мярекатда лезги манидин ван къведачир, вучиз лагьайтIа, лезги манияр са акьван кваз кьазвачир. Чи манияр и гьалда вучиз­ аватIа, и хел ихьтин чкадал атунин себеб вуч ятIа чирдай, халкь патал важиблу месэладал машгъул жедай ксарни авачир. Гена “булахриз яд хкведа” лугьудайвал, музыкадин хиле хъсан патахъ дегишвилер твадайбур вилик экъечIна”.

Винидихъ къейднавай хьтин “цIийивилерихъ” галаз шерик тахьай жегьил музыкантар вужар тир лагьайтIа, хъсан музыкантар Мамедали Агъаба­лаевни Къагьриман Ибрагьимов. Абуру 1980-йисарин сифте кьилера “Ая кам” ва ахпа “КИМ” ан­самблар тешкилна. КьетIенвал адакай ибарат тир хьи, ансамблрин коллективри Къагьриман Ибра­гьимова теснифзавай цIийи музыкаяр ва манияр тама­­марзавай. Яваш-яваш мехъеррин демерайни ­азер­бай­жанрин музыка квахьна. Пешекарри къейд авурвал, Къ. Ибрагьимова лезги музыкадин алемда цIийи чин ачухна. Милли манидив цIийи ва маналу, яб акалзавайбурун руьгь хкаждай тегьерда ван ийиз туна. ЦIудралди манияр лезги “хитриз” элкъвена. Инсанри лезги музыкадиз гъизвай цIийи ва рикIи чIугвадай ритмайрин, рангарин, авазрин манияр “Шарвили”, “Гьажи Давуд”, “Лезгистан”, “СтIал Сулей­ман”, “Лезгинка кьуьл”, “Эминан гьарай”, “Яран йифер””, “Факай мани”, “Дидедиз”, “Лагь зи­ ярдиз”, “Чан ширин”, “Эсли”, “Куьгьне хуьрер”, “Аф­гъанистан”, “Мехъер бахт я” (абур Суьлгьуьят Гьажиевади­, Седагет Саидовади, Къазагьмед Мавланова, Телли­ Къарибовади, Жамиляди, Разият ­Саидовади, Фари­зат Зейналовади тамамарзавай) хушдиз кьабулна.

И йисара гьевескар маса композиторрини цIийи манияр арадал гъана ва лезги чилел ВИА-ярни артух хьана. “Шагьдагъ”, “Ричал”, “Штул”, “ДаркIуш”, “Межлис”, “Беневша”, “Гияр”, ва ахпа “Девлет”, “Девран”, “Восток”, “Самур”, “Рухун”, “Ватан”, “Гъепцегь”, “Звезда”, “Мирес”, “Бахтавар”, “Каспий” ВИА-рин манидарри — ТIайиб Мегьамедова, ­Суьлгьуьят Гьажиевади, Маина Абдулмутали­бо­вади, Видади Зулфукъарова, Абдурагьим Абдул­лаева ва ВИА-рик квай са бязи музыкантри, ма­нидарри теснифзавай манияр лугьузвай. Алай ­вахтундани винидихъ тIвар кьунвай ва эхиримжи вахтунда чпикай малумарнавай композиторри (Седакъет Керимова, Мавлудин Хаиров, Мурад Саидов) цIийи манияр арадал гъизва, амма абур яб акалзавайбурув агакьзавач. Вучиз? Карни гьа ина ава ман.

Фикирдиз гъваш. Шаирди гуьзел чIалар туь-кIуьрна. Композиторди абуруз музыка теснифна ва кутугай мани арадал атана. Гила ам халкьдин къатарив агакьарун лазим я. И кар патал композиторди вижевай сес авай манидар жагъурна, мани музыкадин вири къайдайриз жаваб гудайвал аранжировка авуна, манидардихъ галаз репетицияр авуна, мани лентиниз къачуна кIанзава. Вири и крариз са кьадар пул (кIанинди 80-100 агъзур манат) акъатзава. Гила лагь, са патахъайни куьмек авачир композиторди и пул гьинай гъида? Гьавиляй са манидардини цIийи мани чирун патал чалишмишвалзавач, вучиз лагьайтIа вахт пара пуч авунилай гъейри, зегьметни чIугуна кIанзава. Гьавиляй абуруз виридалайни регьят рехъ жагъанва. Кавказдин ва РагъэкъечIдай патан халкьарин, гьатта урусрин гьа­зуран музыка къачуна, адахъ галаз кьадай чIа­ларни чпи туькIуьрна, я масадбур жагъурна, “цIийи” мани гваз сегьнедиз экъечIзава. И кар исятда саки вири ансамблри ийизва.

Лугьун лазим я хьи, и жигьетдай чахъ чешне къачудай мисаларни ава. Бакуда бажарагълу публицист, писатель, композитор Седакъет Керимовадин алахъунар себеб яз “Сувар” тIвар алай ансамбль арадал атана. Ингье са шумуд йис я ада гьам Азербайжандин ва гьам Россиядин (Дагъустандин) яб акалзавайбур лезги халкьдин манийрин тав, сересвал, везин, аваз галай цIийи-цIийи манийралди ва кьуьлералди шадариз. Седакъеталай ансамбль тешкилиз, ширин сесер авай манидарар жагъуриз (Жамиля Залова, Жавагьир Абдулова…), абуруз гуьзел манияр теснифиз ва “Сувар” гастролриз тухун тешкилиз алакьзава. Гьайиф хьи, Кьиблепатан Дагъустанда гьелелиг гьа и жуьреда бегьерлувилелди ва пешекарвилелди кIвалахзавай, яратмишунрал машгъул ансамбль авач.

Маса халкьарин музыкадикай менфят къачунал гьалтайла Ш. Муртузалиев гьахъ я. Исятда чаз лап хъсандиз чизвай манидаррикай (Суьлгьуьят Гьажиева, Роза Максумова, Фаризат Зейналова, Марина Алиева, Эльмира Къараханова, Диляра, Алина, Седагет Саидова, Фатима, Адиля, Камила Мурсалова, Сейранат Нажафова, Мегьамед Аликперов, Рустам Рамазанов, Билал Эскендеров, Руслан Пирвердиев, Омар Меликов, ­Биримбег Гьуьсейнханов, Аслан Идрисов, Гуьлмира Алиева, Эльмира Исаева, Эльза Магьмудова, Заира Чигниева, Замина Гьажиева, Жамиля, Латифа… тIварар кьун тавунвайбур мадни ава, сагърай вири) сад-вад квачиз, вирида маса халкьарин гьазуран музыкадикай лезги манияр ийизва. Гьелбетда, ида чи тамашачияр, яб акалзавайбур наразивилел гъизва­.

Алай вахтунда яратмишзавай ксар лап четин гьалда ава. Гьукуматди абурун гьакъиндай, виликдай хьиз, къайгъударвал хъийизмач. Я чахъ милли музыка вилик тухудай, и хиле зегьмет чIугвазвай манидарриз, музыкантриз, композиторриз вири рекьерай куьмек гудай центраяр, махсус идараяр, инвесторар, спонсорарни авач. Кризисдин гьалар давам жезвай вахтунда яратмишунрал машгъул гзафбурун яшайишдин шартIарни тарифдайбур туш. Ихьтин ксариз, абурун гьал-агьвал чирна, районрин администрацийри,»Шарвили» фондуни, общественный тешкилатри,чи девлетлу кьегьалрини куьмек авун лазим я. Абуру чпин бажарагъдалди халкьдиз къуллугъ ийизвайвиляй. Адан тIвар машгьурзавайвиляй. Стха халкьарин музыка вилик физва лугьудай ихтилатдал акъвазайтIа, гьахъ я, вилик физва, вучиз лагьайтIа, абурун манидарриз, музыкантриз жуьреба-жуьре куьмекар гудайбур ава.

гьахъ я, чи инсанриз концертдин залдиз фейила гуьзел, ширин сесер авай чIа­гай манидарарни, тарифлу музыкантарни (фоно­граммаяр ваъ)акуна, рикIи кужумдай, руьгьдик гьевес кутадай манийрихъни яб акализ кIанзава. Гьайиф­ хьи, са кар рикIелай алудзава, абур чеб-чпе­лай арадиз къвезвайди туш. Устадлу са манидар, музыкант майдандиз акъудун патал гзаф инсанри зегьмет чIугуна кIанзавайди я. Вужар я чи хуьрера, шегьерра и рекьяй кIвалахзавай ксар? Авач ахьтинбур. Гьахьтин инсанар, идараяр, центраяр тежер кьван чаз милли музыкадин искусство машгьурзавай, вилик тухудай тарифлу, бажарагълу устадарни аквадач. Къвалав гвайбуру куьмек авун чарасуз я. Амма ихьтин фикир чи инсанрин бейнидиз къвезвач. Гьа са вахтунда жуван багъри чили, халкьди майдандиз акъуднавай искусстводин, эдебиятдин, медениятдин устадриз тикъетар ягъиз, лакIабар гуз чида. Гьакъикъи, жуван гъилевай лаш тIурар алаз аквада кьван.

Садани фикирзавач хьи, яратмишзавай инсанри милли музыка, искусство, литература арадал гъизва, дидед чIал, милли къанажагъ, бубайрин ­адетар хуьзва, гегьеншарзава, халкьдин тIвар дуьньядин майданда машгьурзава. Бес и важиблу ­кардал машгъул инсанрин тереф хуьдайбур, абуруз кIва­лахдин, яшайишдин къулай шартIар тешкилдайбур хьана кIандачни? Гьукуматдин патай агакьзавай галайвилер са текьин чараяр тир чIавуз. Халкьдин векилвал гвай регьберриз ихьтин месэлайрал фикир желбдай вахт авач. Девлетрин ие­сияр хьанвай ватандашарни халкьдин милли ме­сэлайривай яргъа ва къерех я. Чкайрал алай гос­органрин къуллугъчийрихъни чпин дердияр, итижар­ гзаф я. Бес вуж хьуй и баркаллу ва важиблу кардин гуьгъуьна?

Нариман Ибрагьимов