Эвел — 37-41, 43-44-нумрайра

Гафарин къашар-образар

Чи  эпосдин чIалан куьгьневиликай чун алатай нумрайра раханвай. Амма “Шарвили” эпос гьа са куьгьне гафари кьетIенди ийизвач. Санлай и шагь эсердин чIалан тIебиатди (хазинади) ам къуватлу ва кIелзавайдаз гьейранвал гъидайди ийизвайдал шак алач.

Сад лагьайди, чи вилик квайди шиирралди теснифнавай эсер я. Шииратдин чIал лагьайтIа, гьикаятдин чIалалай вичин гьиссералдини, рангаралдини, сесералдини, синтаксисдин такьатралдини тафатлу жеда. Образар авачирди шииратдин чIал туш. Образ лагьайтIа, га­­фунин асул мана, руьгь, рикI тирди хьиз, инсандин мефтIерив кIвалахиз тазвай алатни я. Тезенаг галачиз рахадач. Образар авачир шиирни гьакI я.

“Шарвили” эпос рахазва! Ам кьиляй-кьилиз халкьди асирра теснифнавай манийрикай, дастанрикай, камаллу  ибарайрикай-къаматрикай, жанлу рангарикай,  кесерлу шикилрикай, таъсирлу сесерикай ибарат я. Шарвили тIвар вич чи чIа­лан (руьгьдин) кьетIен образдиз элкъвенва. “Шарвилидин невеяр”, “Шарвилидин ич”, “Шарвилидин шив”, “Шарвилидин тур”, “Шарвилидин эверун”, “Шарвилидин веси” ва икI мадни ибарайри инсандин анжах хъсан ерияр, игитвилин крар, агалкьунар, гъалибвилер лишанламишзава.

Кас-Буба тIварни гьакI я. Ам чи халкь­дин камаллувал, ахлакь, намуслу­вал, халкь агудиз алакьунин бажарагьлувал лишанламишзавай образ я. “Кас-Бубадин мани”, “Кас-Бубадин саз” ла­гьай­ла, ихтилат камаллувилин весийрикай, насигьатрикай физвайди чир жезва. “Пад яру ич”, “мегъуьн кIеви кьеб”, “са ман тини”, “Самурдин ван”, “цIайла­пан­дин цIверекIар”, “четин йикъан дирек”, “халкьдин къуват галай тур”, “алай адал ирид юкI” икI мад ва мад гафари-образри эпосдин чIал мана-метлебдив ацIуру­ни­лай гъейри, гьар са затI вилери кьатIу­дай аламатдиз элкъуьрзава. Гьа аламатри асул гьисабдай эпосни арадал гъанва­.

* * *

Къаб алай рахунар, гекъигунар, къиметар гунар, хъвер ва айгьам ­галачизни чIехи эсердал чан къведач. КIелдай касдизни фад сугъул хьун мумкин я. Амма чи вилик квай эсер и жигьетдай тапажайринни мискIалрин, къаб алай хъуьруьнринни айгьамрин жебехана хьиз я. Ингье са шумуд мисални:

АтIутIа ич юкьвалай,

Неъ кьведани иердиз.

Элкъведа ам батинда

Велед жедай бегьердиз…

 

Ам Шагь дагъ кьван зурбади,

Къайи гар хьиз йигин хьуй.

Мармард къван кьван заланди,

ЦIун ялав хьиз къизгъин хьуй…

И бендерин гьар са цIар са къаб алай ихтилат — насигьат я.

Тек са вил я кIаниди

И дуьньяда буьркьуьдаз.

КичIе жедач парцикай

Далу, къуьнер гьяркьуьдаз…

И цIарарани халкьдин мисалрини мискIалри чка кьунва, ийизвай суьгьбет гьакьван таъсирлу ва сирлу ийизва.

Къаб алай гафари куьчуьрмишнавай  мана­дин гафарни арадал гъизвайдал шак алач.

 Са жув патал уьмуьрда

Ваз са затIни кIан жемир,

Акьуллудаз яб це на,

ШейтIандин гаф ван жемир.

Еке насигьат квай цIарарин мана “шей­тIандин гаф” ибаради мадни къуватлу ийизва, чебни куьчуьрмишнавай манада ишлемишнава. “ШейтIан” гаф инал фитнечи инсандин хаталувиликай хабар гун патал кардик кутунва.

Бязибуру ам бала

Я лугьузвай виридаз.

Адав гъамни хажалат

Гва лугьузвай виридаз…

Инал гъанвай ибараярни къаб алай ихтилатар, сада-садаз гузвай насигьатар я. ЧIалан девлетлувал, таъсирлувал масакIа арадал къведачир.

* * *

Хьана кIанда кьегьалдихъ

Дустни, ярни, стхани,

Хъсан турни, балкIанни,

Кьулухъ кIеви архани…

 

Фан къадирни цIун къадир

Хьана кIанда инсандиз.

Герек атай вахтунда

Чанни гуда ватандиз!..

И цIарара гьар са келима халкьдин мисал хьиз лагьанва, чебни акьван сад-садав кьунва хьи, абурукай гаф хкудун ва я  чка дегишарун мумкин туш, гьасятда мана чIур жеда.

Гьа ихьтин чIала художественный эсердин парча хразва. МасакIа абурукай­ художественный шикил ваъ, чкIай хапIа-чIиргъин хьун мумкин я. Чеб шаирар я лу­гьуз, майдандиз экъечIзавай бязи авторриз им хъсан тарс гузвай чешне я. ЧIа­лар теснифун — машгъулат ваъ, устадвилин мектеб тирди рикIел хуьн кутугнава.

* * *

Эпосда чеб чпиз къарши манадин гафарикайни гегьеншдиз менфят къачунва. МасакIа чаз игитвални хаинвал, дуст­вални душманвал, кIанивални та­кIан­вал, мукьвадини яргъади, хайидини тахайди ва икI мадни маса манаяр чир жедачир.

“Шарвили” эпос вич кьиляй-кьилиз чеб чпиз къарши агьвалатрикай, ри­ваятри­кай — антитезайрикай ибарат я. “Бейха­бар гьужум”, “Шарвилидин ахвар”, “Кр­чар­ алай инсанар”, “МуркIарин вилаятда”, “Ле­пе ажуз­дан вилик гужлу я” паяр къаршивиле­рин бинедаллаз туькIуьрна­вай лап хъсан чешнеяр я.

Ахмиш хьанва кьуд патай

Чи чилерал инсанар.

Инсанар туш-инсандин

Кус авачир душманар…

 

Санихъ — чилин сагьибар.

Тарашчияр — муькуьнихъ.

Тамарзу я инсанар

Кьиникьихъ ваъ, экуьнихъ…

(“Бейхабар гьужум” паюнай)

 

Лугьуз жедай кас авач

Вичин вилиз такурди.

Аламат тир, аламат

Шарвилидиз акурди…

 

Акур руша ахварай

ЦIурурзавай Шарвили.

Яр — сана, вич — масана —

Кьурурзавай Шарвили…

(“Шарвилидин ахвар” паюнай)

Ихьтин гуьзел чешнейри эпос кIелун ре­гьятар, чIалан хазина чаз мукьва ийизва­.

Гъанвай мисалар, чIалан ибарайрилай гъейри,  туькIуьр хьунин жигьетдайни кье­тIенбур, фикир желбдайбур я. Куьруьдаказ лагьанватIани, абуру чIехи мана, вакъи­айрин асас метлеб кIелза­вай­дав агакьарзава…

Инсанар — душманар, сагьибар — тарашчияр, кьиникьихъ — экуьнихъ, такурди — акурди, цIурурзавай — кьурурзавай, санихъ — маса­нихъ­ и ва маса къарши гафарал гьам манадин, гьам везиндинни еке пар алайди кIелзавай гьар сада гьиссзава…

КьатI ама

Мердали Жалилов