Гьар йикъан уьмуьрди тестикьарзавай гьакъикъат я: бязи инсанрин къилихар, ерияр, ацукьун-къарагъун чир хьун патал бязи вахтара анжах са гьерекат, вакъиа бес жеда. Бязибурухъ галаз йисаралди яшамиш хьухь  —  адан кIан-пун, бине-эдеб, гьи багъдин емиш ятIа, кьил акъатдач.

Къе чна рикIел хкизвай кас сад лагьай жергедин инсанрик акатзава. Лугьудайвал, ам ачух ктаб хьтин, вири гьерекатар чинал кхьенвай, вилерай аквазвай кас тир. Дуьзвал, гьахъвал кIандай адаз. Виридавай гьа жуьредин истемишунарни ийидай. ГъвечIи-чIехи, къуллугъдин дережада вине авайди я талгьана, гьахълу гаф, чIулавдаз чIулавди, лацудаз ла­цуди чинал лугьудай. Ихьтин къилихрин инсан­ бязибуруз хушни жедайди туш. Ара-бир хсуси къилихрикай адаз вичизни, хизандизни зиян хкатдайди чидайтIани, ам вичин къилихдиз вафалу жедай. Ада вичин гьахълу, руьгь садалайни аслу тушир уьмуьр лайихлувилелди тухвана, агъзурралди ин­сан­риз вичелай чешне къалурна, уьтквем хьу­низ, инсанвал, гьахълувал, ватанпересвал вине кьуниз эверна.

Урусрин писатель Федор Глинкадихъ ихьтин гафар ава: “Ялавни экв хьиз, уьмуьр ва кIва­­лахни сад-садахъ галаз гьакьван сихдиз ала­къалу я. Гьи шей кузватIа, гьада эквни гуз­­ва­, вуж яшамиш жезватIа, гьам гьамиша гье­ре­­катдани ава”. Идрис Абдуллаевични датIа­на гьерекатда авай, вичин къвалав гвайбу­руз экв гуз алахъзавай, хайи халкьдихъ рикI куз­вай кас тир. Ам шаз, бедбахт дуь­шуьш­ кьи­лел­ ата­­на, рагьметдиз фена. Та­хьайтIа, чна цIи, ноябрдин вацра адан 80 йисан юбилейдин мярекатрик иштиракдай. Чи арада са шу­мудра­ и вакъиадикай ихтилатарни хьайиди тир. Вучда кьван, уьмуьрдихъ вичин кье­тIен­вилер ава.

Оружев Идрис 1939-йисан 12-ноябрдиз Кьурагьрин хуьре къуллугъчидин хизанда дидедиз хьана. Бинедилай зиреквал, хцивал квай гадади школада чешнелудаказ кIелна. Садра ихтилат кватайла, ДГУ-дин профессор, математикадин илимрин доктор Рзахан Алиева лагьанай: “Идрис Оружева 10-класс­да кIелдайла, адаз за тарсар гайиди я. Ада вадралди кIелзавай. Мус за суал гайитIани, адан гъил виридалайни вилик цавуз акъатдай. Ам са математикадай ваъ, вири предметрай бажарагъ авай жаван тир. И кар ада гележегда мадни успатна”.

Заз Идрис Абдуллаевич 1965-йисалай чи­да. ВЛКСМ-дин Кьурагь райкомдин 1-секретарь мукьвал-мукьвал хуьрериз къведай, жегьилрихъ галаз гуьруьшмиш жедай, абурухъ галаз санал важиблу месэлаяр гьялдай рекьер жагъурдай. 1969-йисуз ада заз Кьурагьрин юкьван школада тарсар гана. КIва­ла­хиз редакциядиз хтайдалай гуьгъуьниз­ чи танишвал халисан дуствилиз элкъвена. Чна санал, лугьудайвал, са пут кьелни тIуь­на, чун кIвалерани, техуниверситетдин аудиторийрани, жуьреба-жуьре мярекатрани, мел-мехъеррикни хьана. Гьар сефердани адан итимвилин, инсанвилин ерияр, лиша­нар ачух жедай. Къени кар патал вичелай алакьдай вири ийидай. Герек вахтунда маса­даз, чибуру лугьудайвал, вичин чандал чка ийидай. Таб, темпел­вал, лутувал ерли кIан­да­чир. Чи­нал — сад, далудихъай масад лугьу­дай­бур, миллетчивилиз­ кьил янавайбур, са гьихьтин ятIани къуллугъдал ала лугьуз, да­махдайбур тирди чир хьанмазди, кьурагьвиди мад ахьтинбур вичин патав гатIумар­да­чир. Ахьтин инсанриз адан патай шериквал, куьмекни аквадачир.

Аллагьдин патай ганвай, ивидик кваз атан­вай бажарагъдал алава яз, алахъна зегьмет чIугвадай, четинвилерихъай кичIе тушир, гъиле кьур кар лайихлувилелди кьилиз акъуд­дай кас тир Идрис Абдуллаевич. Далу­дихъ касни галачиз, анжах хсуси зегьметдал­­ди, ди­ри­баш­вилелди, алава чирвилер къа­­чу­налди, тежри­ба кIватIуналди ам вини дере­жайриз хкаж хьана. Дагъустандин гостехуни­верси­тетдин профессор, таможенный кIва­лах­дин ва правоведенидин кафедрадин заведующий, Россиядин Федерациядин кьилин образованидин гьуьрметлу работник, Да­гъус­тан Республикадин лайихлу экономист, Кьурагь рай­ондин гьуьрметлу агьали, цIуд­рал­ди учебникрин, ктабрин, методикайрин автор Идрис Абдуллаевичан уьмуьр регьятди, гьамиша ра­къа­рик квайди, шадвилерин къужахда авайди хьайиди туш. Адаз вичиз кьван вири четинвилерни, пашманвилерни, дердер-гъамарни, гьахъсузвилерни акуна.

Итимдиз гьар сада адан крариз килигна къи­мет гуда. Масад тажубардай, гьейранардай, гьатта агъаз кIан тежедай крарни нелай хьайитIани алакьдач. Абур авун патал уьтквем­ рикI, къанажагъ, руьгьдин хсуси такьатрихъ, мумкинвилерихъ инанмишвал, садалайни ас­лу туширвал кIанда. Идрис Абдуллаевичахъ абур вири авай. Де килиг, гекъига, дикъет це.

Лап жуваз хъсандиз чизвай инсанрин патай душманвал, гьахъсузвал акурла, иллаки­ жа­ван чIавуз, инсандин кенефдин кьил квахьзавайди я. Школадин отличник, чешнелу ученик, анжах вадралди кIелзавай гада… Муаллимрини, са классда кIелзавайбуруни адаз ви­ликамаз къизилдин медалдин иеси хьун муба­ракнай. Амма вуж къаришмиш хьа­на­тIа чидач, Оружеваз къизилдин ваъ, гимишдин медаль ганай.

ДГУ-дин тарихдинни филологиядин факультет яру дипломдалди куьтягьай жегьил Кеферпатан Осетиядин госуниверситетдин юридический факультетдик экечIна. Вадралди кIелзавай студентдиз, криминалистикадай имтигьан вахкудайла, преподаватель Казбек Карцева “4” яда. Идал рази тахьай Оружева ректордиз арза кхьида. Кьурагьвиди ректоратди тешкилай комиссиядин вилик мад экзамен вахкана ва миллетчи преподаватель гъил къачу лугьуниз мажбурна.

Идрис Оружев ВЛКСМ-дин Кьурагь райкомдин 1-секретарь тир. США-дин чапхунчийри мусибатдин дяве илитIнавай Вьетнамдин халкьдиз вири уьлкведи, гьакI чи респуб­ликадини куьмекар гузвай. Кьурагь райондин жегьилрини махсус фондуниз чпин зегьметдалди къазанмишай  пулдин такьатар рекье туна. Са вахтундилай адаз ВЛКСМ-дин Дагъустандин  обкомдай хабар гуда хьи, “бес куьне ракъурнавай пул Вьетнамдин фондуниз агакьнавач”. 1-секретардик лап цIай акатна. Им жедай кар туш эхир. Ам КПСС-дин райкомдин 2-секретардин кабинетдиз фена. Адани банкдин управляющийдиз эверна. Ада лугьуда: “Пул за ракъуриз турди туш”.

— Вучиз? Ам комсомолрин, жегьилрин зегьметдин гьакъи я. Вучиз ракъурнач?

— ГьакI рикIиз кIан хьана, ракъурнач.

И гафари Оружеван бейни элкъуьрна ва ада “вун угъраш я” лагьана…

1-секретардин тереф хвена кIандай чкадал партиядин райкомди Оружев къуллугъдикай азаднай…

Инанмиш я, гьатта Идрис Абдуллаевич хъсандиз чизвайбурузни и делил малум туш. Жаван чIавуз муькъвелай аватна, адан бедендиз хасаратвал ганай. Гъилни, кIвачни т­а­мам къайдадикай хкатна. Ам набутдиз эл­къвена, амма ада вич садрани набутдай кьунач. Я гьукуматди гана кIанзавай набутвилин пулни ада къачунач. Мукьвабуру са шумудра лагьанай­: “Вучиз вуна ваз зиян гузва, гьукуматди  гузвайдакай  кьил  къакъудзава? Сагъбуру чпиз набутвал къачузвай вах­тунда…”

Амма Идрис Оружев вичин фикирдал мягькем тир. Ада эзбердай: “Эгер инсандихъ вич, хизан патал къазанмишдай мумкинвилер, къуватар аватIа, государстводивай пособие къачун квез герек я?”

Гьа и гафара Идрис Абдуллаевич вири ава: ам уьмуьрдив, яшайишдив, обществодив эгечIзавай тегьер. Ада вине кьазвай ерияр. Инсанрин крариз гузвай къиметар…

Дагтехуниверситетда кIвалахай саки 50 йисуз Оружеваз жуьреба-жуьре къилихрин, гьерекатрин инсанар акуна. Муаллимарни, регьберарни, студентарни. Ам кIеве тваз ала­хъайбурни, фитнейрик кутурбурни, адалай тапан арзаяр кхьейбурни, гьелегьар кьурбурни… хьана, амма Идрис Абдуллаевич я вичин гафунилай, я рекьелай элячIнач. Гьар са уламда гьа икI тухуни адаз гьуьрметзавай­бурни, адахъ галаз дуствал ийидайбурни — гзаф, адан авторитетни хкаж хьана.

2001-йис Идрис Абдуллаевич патал муси­батдинди, рикI чIулавардайди хьана. Адан уьмуьрдин юлдаш, хъвер, бахт, веледрин ди­де, багърийрин умуд тир Бэла рагьметдиз фе­на. Уьмуьрдин сеферчи, рикIин вафалу дуст къакъатай итимдиз еке гуж хьанай. Багърибуру, ярар-дустари, кIвалахдин юлдашри ва вахтунини адаз залан дерт кьезилариз куьмекна, амма Бэла, рикIин мурад хьтин ди­шегьли ри­кIяй акъатнач. Адакай ихтилат кватнамазди, касдин сесиник къагьар акатдай, вилерал зериф стIалар акьалтдай. Адаз авай кIанивални касди вичин балайрив вахкана. Абур общест­водиз менфятлу, къанажагълу, уьмуьрда лайихлу чка кьунвай инсанар яз тербияламишун патал. И муракаб, важиблу карни къвалав кайвани гумачир бубадилай алакьна.

Пуд хвани са руш. Мурад, Фуад, Риад ва Рена. Абуру са вахтундани диде-бубадин чиниз яр акъатдай женжелвилиз, нагьакьан крариз рехъ ганач. Дахдин гуьзчивилик кваз кIел­на. Лап хъсандиз, чешнелудаказ. Къи­зил­дин медалралди — школаяр, яру диплом­ралди­ вузар куьтягьна. Мурад — физикадинни­ ма­тема­тикадин илимрин кандидат. Фуад — дух­­тур. Ри­ад — экономикадин илимрин канди­дат. Рена — технолог.

Гьа са вахтунда Идрис Абдуллаевича садрани вичин кIвалахдиз кьецI ганач. Дагъус­тандин технический университетдин ректор Тагьир Исмаилован къул алай характеристикада ихьтин цIарар ава: “Университетда ас­систентвилелай кIвалах башламишай Оружева гуьгъуьнин йисара преподавателдин, доцентдин, политэкономиядин кафедрадин заведующийдин, экономикадин ва управленидин, экономический теориядин кафедрадин доцентвилин, профессорвилин, тамо­жен­ный кIвалахдин,  праводин, правоведени­дин ва политологиядин кафедрадин заведующийдин везифаяр лап вини дережада аваз тамамарна. 2010-йисалай Идрис Абдуллаевич ДГТУ-дин праводин ва таможенный кIва­лах­дин кафедрадин кьиле акъвазнава…”

И кафедрадин пешекарри таможнядин кIва­лахдай, суддин экспертизадай, государственный муниципальный управленидай студентриз лекцияр кIелзава. Оружева лагьай­тIа­, алава яз, гражданвилин ва административный праводай, политологиядай университетдин саки вири факультетрин студентриз тарсар гана.

И. Оружева вичин зегьметдин пай кутур, инсанар патал авур къени крар гзаф я. Виридакай и куьруь макъалада ихтилат ийиз жедач. Ада жанлу, баркаллу, лайихлу уьмуьр тух­­вана. Инанмиш я, руьгьдин, илимдин къагь­­римандин экуь къамат яргъалди чи ри­кIе­ра амукьда.

Оружевакай бязи делилар

И. Оружев 1939-йисан 12-но­я­бр­диз Кьурагьрин хуьре къуллугъчидин хизанда дидедиз хьана. Юкьван школа медалдалди куьтягьай жегьил Дагъустандин госуниверситетдин тарихдинни филологиядин факультетдик экечIна. Вуз акьалтIа­райдалай гуьгъуьниз Оружева Кеферпатан Осетиядин госуниверситетдин юридический факультетни яру диплом къачуналди акьал­тIарна.

Зегьметдин рехъ Идрис Абдуллаевича Хив райондин Зизик ва КьванцIил хуьрерин школайра муаллимвилелай гатIунна. Ахпа Кьурагьа урус чIаланни литературадин ва тарихдин тарсар гана.

1964-йисан январдиз И. Оружев ВЛКСМ-дин Кьурагь райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Адан регьбервилик кваз райондин комсомолрини жегьилри производствода, кIелунра, культурадин хиле виле акьадай хьтин крар авуна.

1971-йисуз И. Оружев Кьурагь райондин исполкомдин плановый комиссиядин председателвиле тайинарна. Жегьил тиртIани, ада и везифаярни лайихлувилелди кьилиз акъудна. Районда кIвалахдай йисара ам ВЛКСМ-дин Дагъустандин обкомдин, КПСС-дин Кьурагь райкомдин бюродин членвиле хкянай.

1972-йисалай ада вичин уьмуьр­ Дагъустандин гостехуниверси­тетдихъ (виликдай политехни­ческий институт) алакъалу авуна. 1974-йисуз Оружева Ростовдин халкьдин майишатдин институтда экономикадин илимрин кандидат­вилин диссертация хвена. Инсти­тутдин политэкономиядин кафедрадин ассистент яз кIвалах­див эгечIай филолог, юрист ва экономист старший преподавателдин,  доцентдин, политэкономиядин кафедрадин заведующийдин, экономикадин теориядин кафедрадин профессордин, праводин кафедрадин заведующийдин дережадиз кьван хкаж хьана.

Ада илимдин 300-далай виниз макъалаяр, монографияр, пособияр, учебникар чапдай акъудна. Идрис Абдуллаевича республика ва уьлкве патал  вишералди экономистар, правоведар, политикар гьазуруник еке пай кутуна.

Республикадин ва уьлкведин экономика, право, политика патал гьазурнавай пешекаррин сан, кхьенвай ктабар, и хилер вилик финин мураддалди кутунвай зегьметдин пай фикирда кьуртIа, адан лайихлувилер екебур я. Хиве авай везифаяр намуслувилелди, жавабдарвилелди кьилиз акъудзавай кас тирвиляй ректоратди адал общественный крарни ихтибарзавай. Ам университетдин праводинни таможенный кIвалахдин факультетдин илимдин Советдин член, преподавателрин пешекарвилин устадвал ва чирвилер хкаждай сектордин регьбер, диссертацияр хуьдай Советдин член тир. Ада гьакI республикадин маса вузризни куьмекар гузвай. Студентриз лекцияр кIел­завай.

Наградайрихъ калтугай кас ту­шир­тIани, адан зегьметдиз кутугай къимет гана. РФ-дин кьилин пешекарвилин образованидин гьуьрметлу работник, РД-дин лайихлу экономист “Гьакъисагъ зегьметдай”, “Зегьметдин ветеран”, “ДГТУ-дин вилик лайихлувилерай” медалрин, “Кьурагь райондин гьуьрметлу агьали” знакдин ва хейлин маса наградайрин сагьиб тир. Рагьмет хьурай вичиз.

Нариман Ибрагьимов