Ярагъ Мегьамедан уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьи фадлай неинки Дагъустандин, Урусатдин, гьакIни къецепатан уьлквейрин тарихчийрин, философрин фикирни вичел желбзава. Машгьур шейхди Дагъустандин, Чечнядин ва санлай вири Кавказдин тарихда кьетIен гел тунва. Дагъларин уьлкведин пуд имамдин муаллим хьайи Ярагъ Мегьамед гражданвилин, милливилин ва диндин ивиррин гъавурда хъсандиз хьайивиляй вич яшамиш хьайи девирдилай вилик фена. И макъалада чна къецепатан уьлквейрин алимрин кIвалахра Ярагъ Мегьамедаз ганвай къиметдикай куьрелди суьгьбетзава.
Франциядин тарихдин илимда дагъустанви шейхдиз итижлу къимет ганва. Мисал яз, XIX асирдин 60-йисара кхьенвай макъалайра алим Дюлорьеди Ярагъ Мегьамед неинки чIехи кесер авай алим, хъсан къази, гьакIни еке гьевесдивди цIийи къайдайрикай малумарай дагъвийрин руьгьдин регьбер тирди тестикьарзава. Тарихчи шейхдин илимдин рекьикай са акьван гегьеншдиз раханвач. Дюлорьедин фикирдалди, Ярагъ Мегьамедан асул фикирар ихьтинбур тир: къилих дегишарун, къенепатан чуьруькар, тIарвилер, бейкефвилер рикIелай алудун, Аллагьдин ва Пайгъамбардин эмиррал кьетIидаказ амал авун.
Французрин тарихчиди гьисабзавайвал, Ярагъ Мегьамедан илим тафаватлу ийизвай лишанрикай кьилинди ада исламдин ва суфизмдин фикирар сад авун я. Вичин кIвалахра ам Ярагъидин къилихриз хас ерийрикайни рахазва. Ада Аслан хандинни Ярагъ Мегьамедан арада хьайи рахунрай са чIук рикIел хкизва. Анай аквазвайвал, вичин намусдик хкIадай гафар лагьайдаз шейхди ажугъ къалурнач, акси яз ада хандин гафарилай гъил къачуна. И делилди французрин тарихчи тажубарна. “Ам гьакъикъатдани пак инсан тир”, — къейдзава Дюлорьеди.
Мадни, алимдин гафаралди, Ярагъ Мегьамедаз халкьди еке ихтибар ийизвай. “Хуш къведай винел патан акунри, фасагьат рахунри, камаллувили, и дуьньядин лезетрикай къерех хьуни адаз виридан патай гьуьрмет гъана”, — кхьизва тарихчиди.
Франциядин алай аямдин тарихчи А.Григорьянц вичин илимдин макъалайра Ярагъ Мегьамедан жемиятдин кIвалахрикай рахазва. Ада шейх вичин девирдин таблигъатчи ва кар алакьдай сиясатчи хьайиди тестикьарзава. Григорьянц Ярагъ Мегьамедан уьмуьрдин тек са терефдал акъваз хьана. Мумкин я, и кардин себеб адаз шейхдикай бес-кьадар делилар гьат тавун я. Малум тирвал, Ярагъидин биографиядиз талукь хейлин делилар Дагъустандин тарихчийри, лагьайтIа жеда, лап мукьвал тир девирда кIватI хъувуна. Сифте яз дагъвийрин руьгьдин регьбердин хсуси ва яратмишунрин къамат ганвай Агьед Агъаеван монография 1995-йисуз чапдай акъатна.
Григорьянцан ктабда Ярагъиди жемят бубайрин пак имандин гъавурда твазвай рахунрай са чIук гьатнава. Гьа и чIук Ф.Боденштедтан кIвалахрани дуьшуьш жезва. И кардин себебни ам я хьи, кьве автордини гьа са чешмедикай — генерал Пассекан Тифлисдиз талукь архивдикай менфят къачунва. Французрин тарихчиди къейдзавайвал, шейхдин рахунри, акьалтIай фасагьатвал себеб яз, яб гузвайбуруз хъсандиз таъсирзавай. Тарикъатдикай, Аллагьдин къанунрикай ийизвай суьгьбетри санал кIватI жезвай муьруьдрик руьгь кутазвай. Инсанри шейхдал гьейранвалзавай ва мукьвал тир девирда Ярагъ Мегьамед вири Дагъустандизни Чечнядиз машгьур жезва…
Англиядин тарихдин илимда Ярагъидин къаматдиз гьар жуьреда къимет ганва. Мисал яз, Тель-Авивдин университетдин профессор Моше Гаммера тестикьарзавайвал, Ярагъ Мегьамедан ва адан рехъ давамарзавайбурун асул везифа чIуру адетар арадай акъудун, шариат арадал хкун ва дагъвияр диндин рекьел гъун тир. С.Э.Уимбушни гьа ихьтин фикирдал ала. Ада гьисабзавайвал, Ярагъ Мегьамеда дагъвияр диндин рекьел гъунин ва абурун яшайишдин кьетIенвилер дегишарунин карда вичин чирвилерикай гегьеншдиз менфят къачуна. Маса алимди — Д.Бадлиди Ярагъидихъ, регьбердихъ хьиз, авай важиблувал къалурнава. Са гафуналди, Англиядин тарихдин илимда дагъустанви шейх дагъвийрин яшайишда еке дегишвилер тур алим, къази, регьбер хьиз гьатнава.
Кавказдин тарих чирунал машгъул хьайи немсерин алимри Ярагъ Мегьамедан акьулдин дережадиз, камаллувилиз виниз тир къимет ганва. И кар вич хейлин йисара Урусатда яшамиш хьайи, Кавказдизни атай Фридрих Боденштедтан макъалаяр кIелайла, иллаки ашкара жезва. Немсерин маса алимди — Гакстгаузена вичин кIвалахра XIX асирдин 20-йисара Куьредин ханлухда кьиле фейи вакъиайрикай ва абура Ярагъ Мегьамедан чкадикай ихтилатзава. Алимди вичиз вилералди акур крарикай кхьенва. Ада дагъустанви шейхдин винел патан акунарни ачухарнава: “Фекьи Мегьамед фикир желбдай акунар авай инсан тир: кьакьан буй, яхунвал, бес-кьадар ахвар тахьуникди дакIунвай вилер, рехи хьанвай чIарар, куьруь рехи чуру, къумрал чин…”.
Ярагъиди тарикъатдин рекьяй гузвай чирвилер къачузвайбурун кьадар къвердавай артух жезвай. И делил тарихчи Боденштедтан гафарини тестикьарзава: “Фекьи Мегьамедакай ва адан тарсарикай хабар цIайлапандин йигинвилелди вири Дагъустан тирвал чкIана. Ярагърин хуьруьз, зияратдал хьиз, кьуд патай инсанар къвезвай. Абуруз виридаз къазидиз килигиз ва адан рахунрихъ яб акализ кIанзавай. Адавай чирвилер къачур гьар садакай муьруьд жезвай. Патарилай къвезвай бязи диндар инсанар шейхдин уьмуьрдин кьетIенвилерихъ галаз мукьувай таниш хьун патал варцаралди Ярагъдал амукьзавай. Къази Мегьамеда Къуръан кIелиз, сив хуьз, Аллагьдиз маса ибадатар ийиз вахт акъудзавай. Гьам гафунал, гьамни кардал гьалтайла, адан гьахълувал, имандин мягькемвал себеб яз, вирибуру Ярагъ Мегьамед пак инсан яз гьисабзавай…”.
Дагъустанви шейхдикай немсерин мад са алимди суьгьбетзава. Альвин Каспариди вичин “МуьтIуьгъарай Кавказ” ктабда кхьизва: “Куьре Магьамад неинки чIехи чирвилерал, гьакIни гафунин, къастунин кIевивилел, мишекъат уьмуьр тухунал сейли тир. Адан вязери вишералди инсанар садзавай. Ам гъвечIи чIавалай руьгьдин ивиррал рикI алаз, цIийивилерин, руьгь тухардай емдин суракьда аваз чIехи хьана. Вичин игьтияжриз герек затIар адаз шариатдай жагъана. Гьакъикъат лагьайтIа, адаз тарикъатдай акуна. Гьавиляй ам тарикъатдиз вафалуни хьана…”.
Аквазвайвал, къецепатан уьлквейрин алимри чи машгьур ватанэгьли, чIехи шейх Ярагъ Мегьамедаз, адан илимдин рекьиз виниз тир къимет ганва. И делилди нубатдин сеферда дагъвийрин руьгьдин регьбердин камаллувилин, инсанвилин, арифдарвилин гьакъиндай шагьидвалзава.
Агьмедия Магьадов, тарихчи
