Уьлкведа, хизанда, масанрани гьалар пайгардик акатунилай чIехи бахт инсанар патал ава жал?.. Бахтавар уьлкве, туькIвей хизан, ачух  дуьнья — кIа­ни­­вал яшамиш хьухь! “Чуьруьк”, “гъибет”, “фитне” лу­гьудай шейтIан­ри­кай хабарни хкьамир!

Вири чун са Адаманни Гьавадин веледар­ я кьван… Харжни харабат вуч затIар я?.. Угърини бандит гьинай я?.. Дин гвайбурни динсузар  вужар я?.. Коррупция вуч я?.. Бюрократ вуж я?.. ЧIуру са куьникайни фикир амачиз яшамиш хьун квяй я?  Виринра виридаз вири ачух я!..

Винидихъ лагьанвай  хьтин шартIара чун саки 70 йисуз яшамиш хьайиди я. Дуьньядин са пай чал пехилни тир. Чахъ жуван багъри гьукумат, “живедилайни гел тийидай” сия­сат авай. Чун,  дугъриданни, пайгардик квай.

Советрин инсанар а чIаван идеологияди анжах хъсанвиликай фикириз вердишарнавай. Гьеле аял яз, фронтдай, ЧIехи Гъалибвал къачуна, хтай зи бубади, имидин хци, куь гележег хъсанди жеда, мад душманар чал хкведач, гьалар пайгардик ахкатнава лу­гьуз, чун инанмишардай.

Жувакай аскер – пограничник хьана. Ватандин сергьят хвена, хтана, вузда кIелна. Яру дипломдалди ам акьалтIарна. РикIиз кIа­ни чкадиз кIвалахиз фидай  ихтиярни, аспирантурадиз кIелун давамариз гьахьдай чарни гана. Захъ а чIавуз кIелун давамардай мумкинвал хьанач, яшлу бубани диде хуьн, жуван хизан кутун герек тир…

За жуваз мумкинвал хьайи чкада кIвалах­на: Мегьарамдхуьруьн райондин Тагьирхуьруьн-Къазмайрин ва Самурдин юкьван школайра. Хизанарни гьаниз тухвана. Аялриз за советрин литературадай чирвилер ва ахлакьдин тербия гана, гьамиша “пака хъсан” жедайдакай лагьана.

Амма гила, къурулуш “акьалтIай демократиядинди”, ачухди, вири мумкинвилеринди я лугьузвайла, жувахъ аял, жегьил чIава­риз хьайи “гъвечIи” шартIарни зи веледриз, хтулризни птулриз гуз жезвач. И карди зун суалрани твазва. “Гьалар пайгардик ква” гафарин ван хьайила, тажуб жезва. Гьа са чIа­вуз­ умудни атIузвач. Вердиш гьакI хьанвайди я кьван.

КIвалахдай чкаяр артухарзава, квотаяр ча­ра ийизва лугьуз, гузвай хабарри шадарзава, умудлу ийизва. Амма… Дипломар гвайбурни, гвачирбурни чи базаррин пипIеривни рекьерал кIватI жезвайвал акурла, бейни квахьзава..!  За тIварар кьазвач, бине авачир арзаяр я лагьана, зак тахсирарни кутун мумкин я. Жув хуьн патал къенин шартIара я лап еке далу, я лап еке пул гана кьунвай адвокатар герек жезва. Абур захъ хьайиди туш, гилани авач…

Зи са танишди суьгьбетзава: — Педагогвилин вуз яру дипломдалди (гьихьтин чирвилералди!) акьалтIарай неведиз кIелдай йисара (кьуд йисуз) гзаф гьуьрметар авай. Ада къачун тавур жуьредин  грамотани, сертификатни амач жеди. За ихьтин аялар (жегьилар) вуздин руководстводи, госкомиссияди (эгер абур амайди ятIа) мадни  виниз тир дережайрихъ фин патал рекьер ачухда лагьана фикирнавай. (Чна кIелай вахтара ахьтин адет хьайидакай винидихъни лагьанва). Зи фикирар “куьгьне” хьанваз жагъана. КIва­лах гун, кIелуниз рехъ ачухун… “Балл бес хьа­нач”, лугьузва неведиз… Вуч балл?!

Гила зун макъаладин  эвелда лагьанвай фикирдал хквезва.  И мукьвара Сочида кьиле фейи дискуссийрин (гьуьжетдин рахунрин) “Валдай” клубда Дагъустан Республикадин Кьил  Владимир Васильевани вичин фикирар лагьана. И кардикай чи газетрин макъалайрай, “Россия 24” каналдиз ганвай интервьюдайни чир жезва. Чи руководителди  къенин Дагъустандин гьалариз, иллаки миллетрин арада авай алакъайриз, абурун садвилиз, тупламишвилиз, сада-сад иливар авуниз (диндилай, чIалалай, адетрилай аслу тушиз) виниз тир къимет ганва: “Къе заз Кембридждай (США) тир профессорди чина милли лишандиз килигна чуьруькар арадал атунин барадай гьихьтин гьалар аватIа, гьадаз талукь суал гана. Чина, милли лишандиз ки­лигна, ахьтин чуьруькар авач…”

Лап вижевай, инсандин руьгь тухардай келимаяр тушни! Гьакъикъатдани, Дагъустандин  халкьари, асирра сад хьтин шартIара, санал яшамиш жез, чпин яшайиш виликди тухвайди я. Женгералди Ватандин аслу туширвални хвейиди я.

Республикадин Кьилини къейднавайвал,  эхиримжи йисара чи республикада пайда хьанвай терроризмдинни экстремизмдин тIегъуьн къецепатай чал илитIнавайди, да­гъус­танвийрин руьгьдиз, къанажагъдиз, тарихдиз ерли хасди туш. И кар 20 йисан вилик чи республикадал Чечнядай террористрин международный кIеретIри гьужумайлани, субут хьана. Душмандин хуруз сифте нубатда экъе­чIайбур, женгерик экечIайбур адетдин­ ­инсанар я. Махачкъалада арадал гъайи Интербригадада (командир — а чIаван полковник, гилан генерал  Ш.З.Асланов) диндилай, миллетдилай  аслу тушиз, чи саки вири шегьерринни районрин, гьатта РФ-дин жуьреба-жуьре регионрайни атанвай векилар авай.

Гьавиляй лугьузвайди я: терроризмдихъ галаз я дин, я милли лишанар, я адетрин кье­тIенвилер алакъалу туш. Динрини милли ли­шанри чун чара ийизвач!  Яни акси акъвазарзавач, чуьруькра твазвач, гьалар пайгардикай хкудзавач.

Зи суалар, веревирдер маса себебри арадал гъанва. Абуру чи обществони, уьмуьрдин гьаларни пайгардикай хкудун мумкин я. Абурукайни сад чина, зи фикирдалди, же­гьил­рин рекьяй политика дуьз тешкилиз та­хьун­ я. Аквазвай крари субутзавайвал, чи жегьилрин чIехи пай  кIелунивай, кIвалахдивай, яшайишдин  шартIаривай (хизан кутун, кIвал хуьн) къакъатнава. Школа акьалтIарна (зун гьеле вузда, масанра  пешекарвал къачуникай рахазвач), жегьилди уьмуьр давамарун лазим тушни?

Вирибурукай я “Сириус” куьтягьайбур, я дуьньядин чемпионатра чIулав  чIулар къачурбур, я базарганарни банкирар  жедайди туш. Я къуватдин къурулушризни вирибурувай физ жезвач. Хейлин жегьилар Дагъустандай гьатта аскервилизни тухузвач…

Лежбервилелди, малдарвилелди, фялевилелди, устIарвилелди яшамиш жез, кьил хуьз чирна кIандачни?

Чаз муаллимар, духтурар, гъвечIи медперсонал, фяле устIарар, “чкаяр аваз”, бес жезвач лугьузва.

КIвалах “жагъурзавай”, жегьилриз (бизнес­ кутаз кIанибуруз) “куьмекар гузвай” тешкилатарни ава лугьузва… Амма кардал атайла… ЦIудралди, вишералди жегьил гадайри­ни­ рушари чIехи бубайривайни бадейривай чеб хуьн тIалабзава, яни гьабурун нафакьадал яшамиш жезва. Чахъ вири ава: чилер­, ятар, тамар, жуьреба-жуьре ООО-яр, ГУП-ар, МУП-ар, АО-яр, “фирмаяр”, “фермаяр”… Гьа са вахтунда чахъ са затIни авачирди хьиз жезва… Гзаф чкайра чIугур зегьметарни бада физва. Фу гьасилзавайди базардин залукда гьатзава…

Белки, зун ягъалмиш ятIа? Амма чина кIвалах, кьил хуьдай мумкинвал жагъун тавуна, яргъариз финиз мажбур  хьанвай жуван ва зи танишринни хизанар гзаф я.

Гьалар хъсанарун патал, сифте нубатда, же­гьилрин крар хъсанардай рекьер тахьай­тIа,  сад-кьве лекьре чи цавар бажагьат бахтаварда. Терроризмдин, экстремизмдин рекьерал элячIзавайбурни асул гьисабдай гьа  жегьилар, кар-кеспидик квачирбур тушни?..

Заз мад сеферда тикрариз кIанзава: тарихдай чидайвал, милли месэлайри я Дагъустан, я Россияни садрани басрухра турди туш. Революциярни, наразивилерни социальный гьахъсузвилери арадал гъайиди я.

“Къизилдин” жегьиларни “киредин — накь­вадин” жегьилар арадал гъанвай обществода гьалар “пайгардик” кумукьун…

Мердали Жалилов,

литературадин отделдин редактор