(Эхир. Эвел — 37-38, 41-42, 44-нумрайра)
Маса мисал. Бавариядин премьер-министр Макс Штрайбль вичин хизанни галаз чпин арада дуствал авай миллионердин харжидихъ кьве сеферда Бразилиядиз отпускдиз фена-хтана. Гуьгъуьнлай малум хьайивал, самолетар акъудзавай и карханадин иеси тир миллионерди Штрайблан ХСС партиядиз пулдин куьмекни ганвай. 1993-йисуз Штрайблан законсузвилерикай прессади хабар гана: “премьер-министрди и карханадиз ФРГ-дин оборонадин министерстводин заказар гун патал куьмекна”, “ришветдин гьисабдай карханади ХСС партиядиз пул гана ва чиновникдин хизанди ял ягъунин харжияр вичин хивез къачуна, им коррупция я” лугьуз, чуьруьк акъуднай. Премьер-министр тади гьалда отставкадиз финиз мажбурна ва ам политикадивай михьиз яргъа хьана. Им коррупция яни?
Германияда, Европадин вилик фенвай маса уьлквейра общественный фикирдихъ еке къуват ава. Вичикай жемятдиз гьихьтин фикир аватIа, вичикай инсанар хъсан-пис рахун къуллугъчи патал гзаф метлеблу месэла я. ТIвар чIурукIа акъатнавай, репутациядиз зарар хьайи чиновникдихъ гележег амукьзавач. Адал инсанрин вилик экъечIна уьзягъвилелди рахадай чин аламукьзавач. Ам садани саймишни хъийидач. Вич ихьтин гьалариз аватунихъай адаз гзаф кичIе я. Гьавиляй я вилик фенвай уьлквейра законар, къайдаяр кьилиз акъудзавайди, коррупция лап агъуз дережадинди хьанвайди.
Чина лагьайтIа, бязи къуллугъчийриз чпикай халкьдихъ гьихьтин фикир аватIа, гьич къайгъуни жезвач: “Къара жемятди вуч кIандатIани лугьурай”! Вич “кьеж квай” къуллугъдал эцигнавай вичин начальникдикай адаз цIухъай хьиз кичIеда, инсанрин виляй аватунихъай — ваъ. Ни гьи дерди туькIуьрна, гьикьван “къачунатIа”, кимерални, хьрарикни рахазва. Ахпа гьа и ришветчиди коррупциядихъ галаз чIугвазвай женгиникай рахунарда. Ихьтин гьалара коррупциядал гьич са чIавузни эхир эцигиз жедач.
Са жерге экспертри чи уьлкве коррупция гзаф авайбурукай яз гьисабзава. И тахсиркарвал законар хуьдай органра иллаки гегьенш хьанва. Гьа са вахтунда Президент Владимир Путинан истемишунралди коррупциядихъ галаз кIевелай женг чIугвазва. Гьич са регьбердизни вич кьиле авай уьлкве коррупциядин басрухдик хьана кIан жедайди туш. Эгер В. Путинан истемишунар авачиртIа, тахсир квай губернаторар, генералар, чIехи къуллугърал алай масабур кьуна, ацукьариз жедачир.
Чи уьлкведа коррупциядихъ, ришветчивилихъ галаз женг чIугвазва. ЧIехи коррупционер кьун тавур са гьафтени жезвач. Ракьара гьатайдаз я вичи кIватIнавай миллионрикай, я чIехи къуллугъчи дустуникай — “крышадикай” куьмек хъжезмач. ЯтIани къачузва, чуьнуьхзава. Са регъуьвални, са кичIевални авачиз, къачузва ришветар, жуьреба-жуьре кьуьруькралди ягьсузри чуьнуьхзава бюджетдин пулар.
РикI михьи, гъил михьи, законриз муьтIуьгъ, намуслувилелди зегьмет чIугвазвай чи агьалияр дарвиле яшамиш хьунин кьилин себебрикай сад гьа им я. ХупI жедачирни, фикирзава за, инсанриз, обществодиз къуллугъун чпин кеспидин буржи тир чи вири чиновникар гьакъисагъвилелди зегьмет чIугвадай, рикI михьи, гъил михьи инсанар хьанайтIа. Агьалияр дарвиле, бязи къатар акьалтIай кесибвиле яшамиш хьун дуьньяда виридалайни гзаф вири девлетар авай чи гуьзел, игитвилерин сагьиб уьлкведиз кутугнавай кар жезвач. Бес ихьтин гьаларин эхир мус хьурай?
Коррупция мукьвал тир гележегдани михьиз терг ийиз жедач. Вучиз лагьайтIа, гьукум гъиле авайбурун къилихрик квай марифатдинни ахлакьдин, эдебдин ерийрилай, культурадилай, камалдин дигмишвилелай, нефсинилай лап гзаф крар аслу я. И ериярни вини дережадиз виш йисарин уьмуьрдин тежрибади хкажзавайбур я.
Коррупциядихъ галаз вич арадал атай девирдилай инихъ женг чIугвазватIани, къенин юкъузни ам вири государствойра ава. Анжах адан дережаяр гьар жуьре я: санра — залан ва общество патал гзаф хаталу жуьреяр, масанра — кьезил, гьисаба такьуртIани жедай хьтин, кьериз-цIаруз дуьздал акъудзавай жуьрединбур. Коррупциядал зарпанд гьалдиз жеда. Са мисал гъин.
Виликдай коррупцияди басмишиз хьайи Сингапурда премьер-министр Ли Куан Ю-ди и шегьерда — государствода коррупция михьиз тергна лугьуз гзаф кхьизва.
Ли Куан Ю-ди вичин реформаяр башламишдайла лагьанай: “Коррупциядин винел гъалиб жез кIанзаватIа, жуван дустар ва мукьва-кьилияр дустагъдиз рекье тваз гьазур хьухь”. Ада гьа икI авунни авуна. Гзафбур дустагъра ацукьарна, гзафбур къуллугърилай алудна. Ли Куан Ю-ди Европада кардик квай “презумпция невиновности” лугьудай къайдадин чкадал Сингапурда “презумпция виновности” къайда туна. Яни шак физвай девлетлу чиновник суд-дуван жедалди вилик тахсирлу яз гьисабзава. Адавай, месела, хабар кьазва: “Ваз авай багьа автомашинрин, яхтадин, къелеяр хьтин чIехи кIвалерин ва маса девлетрин къимет флан кьадар я. Им ваз цIуд йисуз къвезвай мажибдилайни гзаф я. Ваз и кьадар пул гьинай атана”? Яни суддал чиновникдин тахсир субутарзавач, чиновникди вичик тахсир квачирди субутарна кIанзава. Судди ахпа къарар кьабулзава. И къайдадин хъсан-пис за лугьудач. Сингапурда адахъ нетижа авалда.
Эхирдай гекъигун патал мад са мисал. Саки 22 йисуз Подмосковьедин Клинский районда «агъавал» авур Александр Постригань шазан гатуз, къецепатан са уьлкведиз катдайла, ФСБ-ди кьуна. Райондин кьил ришветар къачунай, къуллугъдикай хсуси хийир патал менфят хкудунай тахсирлу ийизва. Адаз “Орден Дружбы” ва маса лайихлувилер, чIехи къуллугърал алай дустар — “крыша” авайди фикирда кьазвач. Адан хсусиятда 1700 кархана(!), чIехи дараматар ва маса объектар, миллиардралди нагъд пул, къецепатан уьлквейрин валюта хьун фикирда кьазва. Суддин къарардалди Клинский райондин виликан кьил А. Постриганавай 9 миллиард манатдин къимет авай адан эменни — 1700 кархана государстводин хсусиятдиз вахчуна. Идалай вилик адавай государстводин хийирдиз 5 миллиард манат нагъд пул вахчурдакай хабар гузва прокуратурадин пресс-къуллугъди. Суд-дуван куьтягь хьанвайдакай малумарнавач гьеле. Им чи уьлкведани коррупциядал зарпанд гьалдиз жеда лагьана умудар артухарзавай месэла я.
Абдулафис Исмаилов
