Ихьтин суал зал и мукьвара хейлин газетрай, телеканалрайни гьалтна. Месела, “Литературная Россия” газетдин 12-сентябрдиз акъатнавай  нумрада “Форменное безобразие” кьил ганвай  макъала (автор — Иван Коротков), “Российская газета” газетда 19-сентябрдиз  акъатнавай 210-нумрада “И думать о красе ногтей” кьил ганвай  макъала (автор — Руслан Мельников) ва масабур кIелайла, ахьтин фикирар кIватI хьана хьи, на лугьуди къенин аямда чахъ чIехи меркезрани, яргъал хуьрерани аялриз тарс — чирвал, тербия гузвай  я хъсан мектебар, я хъсан муаллимар, я кIелзавай аяларни амач.

Мектебра кIелзавай аялриз сад хьтин форма-партал герек яни, тушни лугьуз, гьуьжетариз гзаф йисар я. “Перестройщикри”, общество чукIурайди хьиз, советрин мектебдин дибарни, руьгьни кваз чукIурна.

Виликрай пионеррин тешкилат тир авайди­. Гила “пионер” тIвар усал лакIабдиз эл­къуьр­нава. Адан чкадал ван тежедай тIвар амач. Рангарни вили, къацу, лацу, цIару хьанва. Яру рангни бязи чкайра хуьзма.

Амма аялрин мектебдин форма-партал, вирибуруз гьа сад хьтин парчадикай гуьрчегдиз хкатIна, цванвайбур (гадайризни, рушаризни) санани амайди хьиз туш. Низ вуч хуш ятIа, бязи рушари, цIийи сусари хьиз, бязибуру, “фотомоделри” хьиз, гадайри, гъуьрчез физвай авчийри хьиз ва икI мадни маса те­гьер­ра алукIзава. Парталрай агьваллудини,  кьуш квайдини, са бубат кьил хуьзвайдини чир тахьана туш. Кьуш квайбуруз кесибди авай классдизни физ кIанзамач. ИкI аялзамаз чи общество пайи-паяр жезва, чкIизва. ЧIехи хьайила, ибур сад хъжеда жал?..

Девлет гъиле гьатнавай чи девирдин бязи “агъайри” чпин веледар кьилдин мектебриз, къецепатан уьлквейризни акъудзава…

Амма чун чи уьлкведа “гражданвилин об­щество” арадал атуникай, яни вирида сад хьиз фагьум-фикирзавай, са идеядихъ, мурад-метлебдихъ санал физвай, вирибур “барабар” тир шартIара авай  уьмуьр яратмишуникай рахазва. Жеда жал и чаз аквазвай шар­тIара ахьтин садвал?

Ватандашвал парабуруз вуч гаф ятIа ер­ли чидач. Ахьтин чирвал чи школади, вузди, колледжди гузмайди хьиз туш. Фу незвай чка “ватан” я лугьузва. “Ватан хуьн” хьтин ибарани са аскерризни полицейскийриз хасди хьиз жезва.

Ватан квелай башламиш жезвайди ятIа, махунайни чирзамач. Лугьузмач а мани…

Ихьтин шартIара кIелзавай аялриз сад хьтин парталар, яржар, лишанар бажагьат же­да. Гьуьжетарни гьавиляй къалин я. Нети­жа­яр садани кьазмач.

Гила муаллимдин парталрикай, алукIун­ри­кай, дамахрикай рахан. Дугъриданни, мектебда тарс, аялриз чирвал, тербия гузвай  кас­ди вич чешне хьун, вичиз яб гун, инанмишвал арадал гъун патал гьикI алукIун, вучтин безек­рикай менфят къачун, гьикI кьиле  тухун лазим ятIа?

Эгер муаллим — дишегьли классдиз кьадарсуз куьруь булушка (“мини юбка”), кьадарсуз дар шалварар, хуру ачухнавай перемар (кофтаяр), дуьньяда  авай кьван рангарни кремар вичин чинал алтадна, кьилин чIа­ра­рикайни са затI авуна, тик дабанрал алаз мектебдиз гьа­хьайтIа, аялри ам гьикI кьабул­датIа? Гъилин­ ту­пIарихъни са цIуд жуьре къашарни, закIалар­ни вегьейтIа, япарихъни — гьахьтин чIехи уьнуьгар?.. Циркиниз фин бажагьат  герек  жедай аялриз.

Ахьтин мумкинвал авани чи муаллимрихъ лугьуда куьне. Дугъриданни, парабурухъ а мумкинвал авач. Аваз хьайитIани, му­аллим  вири месэлайра муаллим яз амукьун­ герек тушни?  Вуч тербия гуда “фото­мо­дел­ди” ва я манекенди хьиз вич чIагур­на­вай­да?..

Алай вахтунда чи итимар-муаллимар  мектебдиз къвезвай  тегьерарни кьил акъат тийирбур хьанва. Парабурук чуруяр акатнава, кьилерални кьепеяр атанва. “МискIиндиз физва жал?” — лугьуда вуна.

Хуьрера зал, вичин мал-къара хуьзвай цурай экъечIайвалди, кIвачерал гьа кьацIай чекме-калуш, къуьнерал самун,  векьин руг-кьални аламаз, мектебдиз гьерекатзавай итимар пара гьалтна. Аранда, салаз яд гана, гьа салан партал, кIвачин кьацIай къапарни (резиндин хахулар) аламаз, пер са патахъ эцигна, мектебдиз чукурзавайбурни гьалтна…

Са бязибуруз 3-4 юкъуз чуру твадай, алай перемдиз уьтуь ядай мажални жезвай хьиз туш…

Тарс хъсандиз кьиле фин мумкин ятIа ихьтин “зегьметчи” муаллимдин?..

Маса жуьре аламатарни акурди я. Физкультурадин муаллим, адетдин костюмар алаз, туьтуьна галстукни аваз, тарсуниз фена, аялар майдандал туп гваз акъудна, вич яргъалай килигда.

Музыкадин муаллим музыкадин са алатни гвачиз классда аквада.

Гьа саягъда шикилрин, черченидин муаллимарни, художникриз ухшар  туширбур, гьалтуни квекай лугьузва?

Куьрелди, гьар са предметдиз вичин хас лишанар, ярашугъар ава. Абурукай ни гьикI менфят къачузва? Муаллимдин къаш-къамат, адан михьивал, руьгьдин кьакьанвал, чирвилерин артуханвал къалурзавайбур тахьайтIа, жедани ахьтиндахъ агалкьунар?..

“Гъилин кикериз ранг ягъун герек яни итимдиз?” И суал “Российская газета”-да аялрин диде-бубайри эцигнавай. Дугъриданни, гъилерин михьивили, кикерин гьалди, чинин кIалубри, вилерин михьивили муаллимдин парталрилайни гзаф таъсирзавайди я аялриз. Мумкин я са гьихьтин ятIа азарри бизарзавай касди (итимди)  кикер яргъи авун, абуруз лак (шир) ягъун герек къвезва жеди. Ам­ма тарсуна и чIавузни аялрин фикир кикерини рангари  тухун тавун лазим я эхир.

За кьатIузвайвал, уьмуьрдайни аквазвайвал, муаллимриз, аялриз хьиз, вирибуруз сад хьтин парталар хьун мумкин кар туш. Истемишунни, заз чиз, дуьз къведач.

Амма гьа авай партал михьидаказ, къайдадик кваз алукIун, адетдин гуьрчегвал вуч ятIа хуьн — ибур, заз чиз, тербия гун ва жувазни гьуьрмет хьун патал лап герек крар я.

Зи рикIел Миграгъиз гьеле алатай асирдин 50-60-йисара са десте урус  дишегьлияр-муаллимар атай вахт хквезва. Хуьруьн чкада а чIавуз кьилин чIарар ачухна къекъве­дай са дишегьлини  гьалтдачир. Урус рушари­ гьа сифте йикъалай чкадин адетриз хас пар­тал алукIнай. МасакIа гьуьрметсузвал арадал къвезвай…

Итимрал а чIавуз аскервиляй хкведайла алай военный партал аламай. Маса партал я къачудай, я алукIдай къуват авачир. Садани а муаллимар айибдачир, дамахдай абурун къаш-къаматрал!

Аялрикай сад-кьведан кIвачел чекме-калуш алаз аквадай. ЦIийи шаламар гьатайла, руьгь цавув агакьдай. Махсус формадикай рахун рикIелни къведачир. Амма вирида кIел­завай, чирвал къачузвай… Пионеррин галстук гьар садан гарданда, комсомолдин значок хурудал хьун  вирибуру сад хьиз кьабулнавай къанун тир. И карди аялар тербияламишни ийизвай…

Махсус партал анжах государстводин къаюмвилик квай интернатрани аялрин кIва­лера алукIзавай. Яваш-яваш а шартIар чи хизанривни агакьнай…

За кьатIузвайвал, ихьтин садвилин лишанар гилани арадал хкайтIа, мектебдин кIвалахдиз абуру бажагьат манийвалда. Эхь, чун чинайни, парталралдини, ниятралдини, краралдини гуьрчег  хьун лазим я. Камаллу писатель А.П.Чехован и гафарихъ вири девирра сад хьтин метлеб авайдал шак алач…

Мердали Жалилов