(Эвел — 37-38,41-42-нумрайра)
Квелди куьтягь хьанай и вакъиа? Мусибатралди: фялейрикай 28 кас гуьлле гуникди телеф хьана, суддин къарардалди 7 кас гуьлледиз акъудна, 100 касдилай гзафбур яргъал йисаралди дустагъна.
(Гзафбурун рикIелай алатнава жеди, 1992-йисуз РФ-дин Кьилин военный прокуратуради Новочеркасскда гуьллеламишунин кардай Хрущевалай, КПСС-дин ЦК-дин секретарь Козловалай, Микояналай ва мад 8 кас чIехи къуллугъчийрилай уголовный дело къарагъарнай. Абур кечмиш хьанвайбур тирвилиз килигна, дело агалнай).
Хрущеван девирдилай гуьгъуьниз уьлкведин экономика йигин еришралди вилик физвайтIани, агьалийрин дуланажагъ, санлай яшайиш хъсан хьанвайтIани, коррупция, ришветбазвал, “припискаяр” вини кукIушрив агакьна. Пулдихъ партбилет къачуз жезвай. Ришвет це — хкягъа жуваз кIани къуллугъ.
Брежневан девирдин эхиримжи йисара чуьнуьхдай мумкинвилер лап гзаф хьанвай ва алакьдай гьар сада чуьнуьхни ийизвай. Лугьузвай хьи, “чарадан затI чуьнуьхун угъривал я, гьукуматдин (карханадин, колхоздин, совхоздин) — ваъ, гунагь туш”. Мадни лугьузвай хьи, “килиг садра, чи гьукумат гьикьван девлетлу ятIа: вирида чуьнуьхзава, югъди-йифди тарашзава — куьтягь жезвач. Гьуьл я чи гьукумат куьтягь тежедай”.
Л.И. Брежнев тахтуна авайла, 14 йисуз МВД-дин министр хьайи Николай Щелоков рикIел хкин. Брежнев кечмиш хьайидалай кьулухъ уьлкведин цIийи регьбер Юрий Андропова Щелоков кIвалахдилай алудна. Ам партиядай акъудна, женгининбур квачиз, вири наградайрикай магьрумна. Андропован теклифдалди цIийи министр Виталий Федорчука МВД-дин вири органра ахтармишунар тухун буйругъна. Силисчийри шагьидвалзавайвал, Щелокова ришвет яз къачун тийизвай затI авачир: “мерседес” автомашинарни аялрин кроватар, искусстводин жавагьирар. Адан кIвалериз къуллугъиз кьунвай кьван вири инсанар МВД-дин штатдиз янавайбур тир. Гьатта пичина цIаяр хъийидайдаз майордин чин ганвай. Гьаятар шткидайбурукайни офицерар хьанвай.
Щелокова вичин дуст, Краснодардин крайкомдин сад лагьай секретарь, КПСС-дин ЦК-дин член Медуноваз тахсиркарвилер далдаламишиз куьмек гузвай. Краснодардин крайда коррупциядихъ, ришветчивилихъ галаз викIегьдиз женг чIугвазвай Сочи шегьердин УВД-дин начальникдин заместитель Удалов ва мад са жерге офицерар Щелокова милициядин жергейрай акъуднай.
Гьар гьикI ятIани, тахсиркарар жазадив агакьарна. Нетижада 5000 касдилай гзаф къуллугъчияр кIвалахрилай алудна, 1500 касдилай гзафбур, кар атIана, дустагъда ацукьарна.
Мад са мисал. Узбекистандин “памбагдин кар”. Республикада памбаг гьасилунин ва гьялунин хиле пул тарашунриз талукь яз тухвай суддинни силисдин кIвалах 10 йисалай гзаф вахтунда давам хьана. Муаллимдин, инженердин мажибар 100-120 манат тирла, коррупционеррин кIвалерай 4-5 миллион манат, пачагьдин девирдин къизилдин пулар, гьич фикирдизни текъведай кьван къизилар жагъанай. 800 уголовный дело къарагъарна, 4000 касдилай гзаф тахсиркарар дустагъда ацукьарна. Республикадин памбаг михьдай промышленностдин виликан министр Усманов, Бухара областдин ОБХСС-дин виликан начальник Музафаров гуьлледиз акъудна. Республикадин компартиядин ЦК-дин сад лагьай секретарь Усманходжаев, секретарар Салимов, Айтмуратов, Абдуллаев ва хейлин маса руководителар, Л.И. Брежневан езне Ю.М. Чурбанов дустагъда ацукьарна. Амма уьлкведа коррупциядин эхир хьанач. Бес Генсекдин езне хьайидалай кьулухъ цIуд йисан къене гьакIан подполковникдикай (Ю.М. Чурбанов) генерал-полковник, СССР-дин МВД-дин министрдин сад лагьай заместитель жезвай гьалара коррупция терг ийиз жедани? Ваъ, гьелбетда.
Инал тарихдай мад са делил рикIел хкиз кIанзава. Зи фикирдалди, эхиримжи 100 йисан девирда 28 йисуз СССР-дин къецепатан крарин министр хьайи А.А. Громыкодилай (адан халис фамилия — Бурмаков, миллет — урус) зурба дипломат дуьньяда маса гьич са гьукуматдихъни хьанач. Адан хва Анатолийни дипломат тир. Министрдин хциз дерин чирвилер, дипломатвилин чIехи бажарагъ авайди виридаз аквазвай. Грециядиз советрин цIийи посол тайинардайла, вири инстанцийри Анатолий Громыкодин тIвар кьуна, анжах министр Андрей Громыко рази хьаначир. Министрдиз и жавабдар къуллугъдал вичин хцелай маса дипломат лайихлу тирди аквазвайтIа? Эхиримжи 20-25 йисан чи уьмуьрдай ихьтин са мисал кьванни гъиз жедани?
Чи цIийи тарихдай маса мисалар гъиз жеда. Са кьвед-пуд йис идалай вилик ришветар къачунай рекорд полковник Захарченкоди эцигна: саки 9 млрд. манат. Гила ада “ял язава”. Дустагъда “юргъунвал алудзавай” виликан полковникдин рекорд алай йисан сентябрдиз маса лап жегьил полковникди — Кирилл Черкалина дарбадагъна: 12 млрд. манат! Са КамАЗ-ни са ЗИЛ машин ацIай чуьнуьхнавай, тарашнавай пулар.
Ша гила чун коррупциядин, ришветчивилин жуьрейрин тIебиат, абурухъ галаз женгинин нетижалувал акун патал мад са кьве мисалдиз килигин.
2008-йисуз Германиядин президент Кристиан Вульфа вичиз яшайишдин кIвалер маса къачун патал вичин дуст миллионердивай йиса 4% ставка аваз 500 агъзур евро кредит къачуна. А чIавуз государстводи и жуьредин кредитдин къимет — йисан ставка 4,6% тайинарнавай, яни 0,6% багьа яз. Ахпа, 2011-йисуз Вульфа вичин хизан патал “Ауди” компаниядиз цIийи моделдин автомашин виликамаз заказ гана (виликамаз пул гана заказар авур машин са кьадар ужуз акъваззавайди я). ФРГ-дин президентдиз пул са тIимил кьенят ийиз кIан хьанай. Амма и моделдин машинар, тайинарнавай къайдадин бинедаллаз муьштеридиз акъудна маса гуниз са йисалай гьазур жезвай. Вульфан хизандиз гьуьрметун яз, ам машиндал вил алаз акъваз тавурай лагьана, адав компанияди гьа и моделдин цIийи автомашин пулсуз прокатда вугана. И крарикай прессадиз хабар хьана. СМИ-ри суалар гузва: “Вучиз и хизандив машин пулсуз арендада вуганвайди я? Вучиз и хизандиз кредит 0,6 % ужуз ганвайди я?” Им коррупция я, им мад са вучатIани я лугьуз къал акъудна. Вульф сечкичийрин виляй аватна. Ам отставкадиз финиз мажбур хьана. Вульфаз кредит гайи банк государстводинди ваъ, адан дуст миллионердин кьилдин хсусият тирди, “Ауди” компаниядин иесиярни кьилдин ксар тирди садани гьисаба кьазвачир.
Абдулафис Исмаилов
КьатI ама
