(Эвел — 37-41,43-нумрайра)

Мани, мах, миф…

Чав агакьнавай чIехи эсердин поэтика, ам туькIуьр хьун кьетIенди, вичел кIевелай фикир желбзавайди я. Дугъри я, ктабда эпос эгечIуникай ва 20 паюникай ибаратди яз ганватIани, кIелдайла аквада хьи, ада  чи халкьдин фольклордиз хас тир саки вири жанраяр гьатнава, санлай битав са имарат, чIехи ядигар  арадал гъанва. Маса гафаралди лагьай­тIа, ам гафарив хранвай чIехи чешнедин куьгьне гам-халича хьиз я. Гьакьван ам нехишлу я, мана-метлебдивни ацIанва.

Винелай килигайла, эпос кьуд цIар­цIин куплетрикай туькIуьрнавай  манияр хьиз аквазва. ИкI къимет гун ягъалмишвал я. КIелайла аквада хьи, гьа кьуд цIа­ра­рани чпин  къенепатан алем-шикил, алакъайрин ажайибвал ава. Эпос регьятдиз кIелиз хьун — им чун адан гъавурдани гьакьван регьятдиз акьазва лагьай чIал туш. Я акьван регьятдизни ам туь­кIуьрнавайди туш… Санлай  ада чIалан сарраф эсерар туькIуьрунин карда чи халкьдихъ къадим тарих ва гьакьван еке устадвални авайди субутзава. Ингье са шумуд мисал:

Шалбуз дагъди кьил винизна,

Муьшкуьр лацу хьурай лугьуз.

Шалбуз дагъди кьил агъузна,

Муьшкуьр къацу хьурай лугьуз.

Акунрай гьа сад хьтин гафар я. Амма халкьди и гафара чи къадим чилин дагъдикайни арандикай ибарат тир шикил тунихъ галаз сад хьиз, еке философиядин манани тунва. Дагъни  аран сад я, санал ала. Вуч дагъдив гватIа, арандивни, арандив вуч гватIа,  дагъдивни гва; сад галачиз, масад фикирдиз гъун мумкин туш.

И фикир кIелзавайдав таъсирлудаказ агакьарун патал манида  сад-садаз къарши гафарикай (антитезадикай) менфят къачунва: Шалбуз дагъ — Муьшкуьр, виниз — агъуз, лацу — къацу. Яни мишекъатвални генгвал, кьакьанвални аскIан­вал, шадвални пашманвал гьамиша санал ала. Асирра дагъвияр гьа и саягъда — дагъдай арандиз эвичIиз, вахт атайла, арандай дагъдиз хъфиз, яшамиш хьайиди тушни?

Маса мани къачун:

Дагъдин суракь хабар яхъ

ВацIа авай селдивай.

Кас-Бубадин манияр —

Вичин хайи элдивай.

Инани сад-садаз къаншар къаматар (дагъ — Кас-Буба, сел — эл) кардик кутунва. ВацIуз сел — гурлувал, къуват, гьай­бат дагъди гузвайди хьиз, элдиз къуват, гьайбат, виликди фидай мумкинвал Кас-Буба хьтин руьгьдин гьайбат, намусдин паквал авай рухвайри гузвайди я. Идалайни алава, вацIу сел кьабулдайди хьиз,  элди Кас-Бубадин камалдив ацIай  манияр кьабулзава. А манийрихъ селдин къуват ава!

Гъанвай тIимил мисалрини эпосдин гьар са бенд, бейт чIехи  устадвиливди, художественный чIалан еке мумкинвилер кардик кутуналди теснифнавайди субутзава.

Эпосдин гзаф цIарара гьа сад хьтин келимаяр тикрар жезва. Им халкьдин манийринни махарин асул кьетIенвал я. И кардини эпос халкьдин хурун эсер тирди субутзава. Ам кхьин хъувур ксари а кьетIенвал хвенва.

* * *

Шарвили эпосда махариз хас гзаф агьвалатар гьалтзава, махариз хас  чIа­лан ибараярни гьакьван кардик кутунва. “Ирид йикъан мензил”, “ирид рекьин хел”, “ирид гьава кIвалерин”, “ирид сефер югъ”, “ирид сефер йиф хьана”, “ирид гъил авай аждагьан”, “ирид стха”, “ирид фур”, “ирид тур”, — аку садра “ирид” уьлчме шумуд сеферда кIелиз жезватIа!

“Ирид”, лезгийрин хьиз, дуьньядин ма­са халкьарин махаризни хас, вични дегь девиррай, инсанри ирид чилер, ирид цавар, ирид жуьре ранг авайди гьисабзавай чIаварай атанвай рекъем я. И кардини чи эпос къадимлуди тирди субутзава.

Эпосда махариз хас “сандух михьи къизилдин”, “кьил амай кьван уьмуьрда”, “виш зуьрнечи”, “виш далдамчи”, “яхцIур ашукь”, “вад юкI алай гъуьля­гъар”, “крчар алай шейтIанар”, “яхцIур гъил”, “агъзур кьегьал” ва икI мадни маса ибараярни бес кьадарда гьалтзава. Шак алачиз, и карди  эпос махариз мукьва ийизва. Махариз хас агьвалатарни хейлин ава. Эпосдин сад лагьай пай “Са пад яру ич” акьалтIай хъсан махарикай сад я. Башламишни гьакI ийизва:

Ирид йис тир Цуьквера

Гьасрет чIугваз баладихъ.

Ирид йис тир Дагъларан

Хиял къугъваз баладив.

Гьа ихьтин шартIара, инсанриз хабарни авачиз, Кас-Буба майдандиз къвезва­. Кас-Буба анжах лезгийрин махариз хас игит я, адакай эпосдин игитни  хьанва­:

Хъуьрез-хъуьрез мугьманди

Гьебе патав агудна.

Ада анай пад яру

ЧIехи са ич акъудна.

 

Зунни куьн хьиз веледдин

Дидардин цIу кайид я.

И дагълариз яру ич

За куьн патал гъайид я.

 

АтIутI а ич юкьвалай,

Неъ кьведани иердиз.

Элкъведа ам батинда

Велед жедай бегьердиз…

Ингье мах. Вични, тарихра гьатнавайвал, чилел инсанар — Адамни Гьава арадал гъайидалай инихъ туькIуьрнавайди. Инсаният  арадал атунин себебкар  гьа пад яру ич яз гьисабзава. Яни, эпосди тес­тикьарзавайвал, чи халкьдихъни гьа­кьван еке тарих ава. Лезги чIала гилани амай Адам, Адем, Атем, Этем, Гьатем, Итим, Гьава, Гьавизат, Афисат, Хафсат ва ихьтин  маса тIварарини чи къадимвиликай  лугьузвачни!

Пад яру ич тIуьни Дагъларазни Цуьквераз махарик жедай хьтин хва гана!

Са каликай ацай нек

Садра хъвадай аялди.

БицIи гъилив чуькьвена,

Кака хадай аялди…

Ам йикъаралди ваъ, сятералди чIехи хьана.

 

Са йис хьанвай Шарвили

Са итим кьван кьакьан тир.

Адаз санал ацукьун,

Динжвал авун такIан тир.

Гьа икI чIехи хьайи аялдикай аж­да­гьанарни, суьгьуьрчиярни, вагьши гьай­ва­нарни, дагълар, вацIар, гьуьлерни, гьар жуьре ягъи душманарни вичиз­ ­муь­­тIуьгъардай пагьливан хьана. Халкь­диз­ адакай панагь, пачагь, арха хьун мах ваъ­, гьакъикъатдай атанвай фи­­кир-хиял я.

Махариз хас агьвалатар эпосдин маса  паярани гьалтзава. “Шарвилидин тахсир”  паюна пуд хва квахьна, абурун суракьда авай бубади авунвай суьгьбетни, адалай кьулухъ Шарвилиди вичин рекьера алуднавай кьван четинвилерни (кьуьзуь касдин рухвайрихъ къекъвез) махариз хас агьвалатар я. Ина ишлемишнавай композициядин туькIуьр хьунни — пуд хва пуд рекьел элячIун, гьарда вичин саягъда девлет жагъурун, кIевера гьатун — ибурни халкьдин махара  гьалтзавай художественный алат, амал я. “Ирид” хьиз, “пуд” рекъемни дуьньядин халкьарин махарани гзаф гьалтзава. Манийрани а рекъем (“и дуьньядал жедай пуд югъ…” халкьди еке устадвиливди ишлемишзава. Эпосда ам гьалтун дуь­шуьшдин кар туш. Хейлин акъажунарни, женгерни эпосда пуд сеферда тикрар жезвайди гьиссна кIанда…

* * *

Мах авай чкада миф хьун, яни чан алачир затIар чан алайбур хьиз рахун, абуруз гъуцариз хьиз гьуьрметун, эпосдин хейлин агьвалатра гьалтзава. Месела, Дагъларазни Цуьквераз аял — хва хьайила, Кас-Бубади мани лугьузва:

Ам Шагь дагъ кьван зурбади,

Къати гар хьиз йигин хьуй!

Мармард къван кьван заланди,

ЦIун ялав хьиз къизгъин хьуй!..

Манида тарифзавай гьар са къамат  (Шагь дагъ, къати гар, мармард къван, гьуьлуьн лепеяр, цIун ялав) мифриз ­хас­бур я. Инсанди а къуватрихъ инанмишвалзава. Гилани чи мулкара ин­санри инанмишвалзавай, чпихъ аламатдин сирер авайди яз гьисабзавай къванер, рагар, булахар, тарар тIимил гьалтзавач.

Эпосдин “Шарвилидин тахсир” паюна суьгьбетзавай кьуьзуь бубадин пуд хциз девлетар, берекатар бул авай накь­вар, уьлквеяр ахварай акунни  мифдиз хас мисал я.

“МуркIарин вилаятда” пай саки тамамвилелди мифрикай ибарат я.

Кеферпата муркIади

Кьунвай са гьуьл ава, хва.

Гьуьлуьн винел гимияр

Гьазур хьана ала, хва…

Инсанри гьуьлуьхъ галаз ийизвай рафтарни — дуьньядин а кьил аватIа чириз кIан хьун, живедихъ, муркIадихъ галаз женгер чIугун — мифриз артух мукьва я.

 

Кьве тIуб туна япара,

Гьарайна Шарвилиди,

Ругна муркIар, къаябар.

Къарагъна Шарвилиди.

Сел авахьна дерейрай,

ВацIар хьана кIамара.

ТIурфан катна яргъариз,

Акурди хьиз ахварай…

Гьелбетда, эпический эсерда драмадизни,  гьикаятдизни, вакъиайрикай галай-галайвал суьгьбет авунизни артух чка жеда. И карни “Шарвили” эпосдиз хас я.  Месела, “ЦIийи дуст” паюна кьуьзуь бубадин­ пуд хци, девлетар чуьнуьхна, чпин арада пайиз тежезвайдакай авунвай суьгьбет айгьамдин новелла хьиз кIелиз жезва. Шарвилиди а девлет вичин иесидивни гьа зарафатдин къайдада ахгакьарна.

Девлет пайиз тежезвай стхайрин ­вилик Шарвилиди шартI эцигна: ада, пуд  ккIал  къачуна,  пуд  патахъ  гадарна. Ни фад вичин къван-кIвал хкайтIа, чIехи пай гьадаз жеда лагьана. Гадайри гьарда санихъ, къванер хкиз, гье­ре­катна. Шарвилиди и арада чувалда авай ­девлет  вичин  иесидив  —  кьуьзуь  буба­див вахкана, вафасуз рухваяр рус­вагьна…

Аквазва хьи, “Шарвили”, вичин туь­кIуьр хьунал гьалтайлани, кьетIен эсер я. Ада гзаф жанраяр сад ийизва, чазни гзаф терефрин чирвилер гузва.

Мердали Жалилов

КьатI ама