И макъаладин кьилиз гъанвай французрин зурба писатель Эмиль Золядин гафар зи рикIел “Лезги газетдин” алай йисан 38-нумрада чапнавай Муьзеффер Меликмамедован “Билистан, я тахьайтIа, — Билисан?” макъала кIелайла, хтана.
Зи фикирдалди, чун вичикай рахазвай авторди художественный яратмишунринни тарихдикай кхьенвай макъалайрин арада авай еке тафават кваз кьазвач. А тафават са тIимил кьван литературадикай ва илимдикай хабар авай гьар са касдиз ашкара я: художественный яратмишунра жедай автордин туькIуьрунар гьакъикъатда хьайи вакъиайрихъ галаз якъин алакъа авачир, тарихдикай кхьенвай макъалайра тежедай затIар я. Гьайиф хьи, чна рикIел хканвай лезгийрин тарихдикай М.Меликмамедова кхьенвай макъалада чпихъ гьакъикъатда са бинени авачир гафар пара ава.
Макъалада лезгияр ва абуруз мукьва тир муькуь халкьар патал гзаф важиблу, арабри чи дагълара чапхунчивилер авур вахтарикай ихтилат физва. А вахтарикай чаз гьа арабрин тарихчийри кхьей ктабрай са кьадар делилар чизва. Макъалада, гьахьтин тарихчийрикай сад яз, машгьур тарихчи ал-Куфи къалурнава. Ада вичин “Китаб ал-футух” тIвар алай ктабда VIII асирда Самур дереда арабри Лакз тIвар ганвай уьлкве, адахъ Арбис тIвар алай пачагь ва а пачагь яшамиш хьайи Билистан тIвар алай къеле хьайиди къалурнава (Абу Мухаммад Ахмад ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний. Пер. с араб. яз. З.М.Буниятова. Баку: Элм, 1981. С.56-57). Ал-Куфидилай гъейри, Билистандикай кхьей мад са касни илимдиз ашкара туш.
ИкI ятIани, М.Меликмамедова вичин макъалада а чкадин тIвар Билистан туш, Билисан я лагьана тестикьарзава ва мад кхьизва: “Ан” суффиксди (Билисан гафуна авай — М.К.) лезги чIала шегьер Билисаз махсус тирди къалурзава ва гьавиляй адан тIварни са бязи къадим чешмейра авайвал, яни “Билисан” хьиз гьатнава”. Амма авторди ал-Куфидин ктабдилай гъейри, чпе Билистан къеле къалурнавай маса “къадим чешмейрин” тIварар кьазвач. Ада я Билис тIвар алай, я къеледиз Билисан тIвар ганвай чешмеярни къалурзавач. Вучиз лагьайтIа, винидихъ къейд авурвал, ахьтин са чешмени илимдиз ашкара туш.
Лезги чIала талукьвилин падеждин кIалубда авай кьилдин гафарикай чкайрин тIварар тежедайди илимдиз ашкара я. Месела: бязи чкайрихъ “Муьзефферан ник” ва я “Мансуран кIам” тIварар жеда, амма кьилди ишлемишзавай “Муьзефферан” ва “Мансуран” гафарикай кьилдин чкайриз тIварар жедач. ГьакI хьайила, талукьвилин падеждин кIалуб тир “Билис-ан” гафуникай лезги чIала шегьердин тIвар жедач. Ахьтин гаф литератордивай туькIуьриз жеда, амма адакай гьакъикъатдив кьадай тIвар жедач.
Билисан тIвар алай къеледикай кхьенвай са чкани, я халкьдин са яратмишун кьванни авачтIани, авторди адакай ихьтин гафар кхьизва:
“Эвелдай шегьер хьайи и чка машгьур лезги сердер Билиса чи эрадин сифте кьилера, къванцин паруйра туна, кIеледиз элкъуьрнай. Гьавиляй я гуннривай, я хазарривай Билисан кьаз хьаначир. Чкадин агьалийри и шегьер-кIеледиз чIехи сердердин тIвар ганай. Гуьгъуьнлай бязи фарс тарихчийри шегьердин тIвар чпин чIалав кьадайвал “Билистан” хьиз кхьенай. “Стан” фарсдалди “уьлкве” лагьай чIал я. Инаг лагьайтIа, шегьер тир”.
И гафар кIелайдалай кьулухъ ихьтин суал арадал къвезва: “Билис” тIвар я халкьдин сивера, я алимрин ктабра авачирла, макъаладин автордиз чи эрадин сифте кьилера яшамиш хьайи “лезги сердер” Билисакай ва адан гьунаррикай яраб гьинай хабар хьанатIа?
Зи фикирдалди, М.Меликмамедов фарс чIалан жигьетдайни ягъалмиш я. Фарс чIала авайди “истан” гаф я, вичихъ “чка” гафунин метлеб авай. А гафунин метлеб “уьлкве” туширди чаз Мегьарамдхуьруьн районда авай Къуйсун хуьруьн жемятдиз Къуюстан яз чизвай а хуьруьн кьвед лагьай тIварцIи къалурзава. Къуюстан гьич, бес Азербайжандин Исмаилинский районда авай къенин юкъузни Билистан тIвар алай, лезгияр яшамиш жезвай хуьруькай фикирдачирни “- стан” анжах уьлквейрин тIварарин пай жеда ва, гьакI хьайила, хуьреринни шегьеррин тIварарик а суффикс жедач лугьудайла?
Са бинени авачиз, М.Меликмамедова Билисан къеледиз элкъуьрнавай Билистан къеле гьинал алайди тир? А кар чир хьунихъ важиблу метлеб ава, гьикI лагьайтIа, Кавказдин Албания арабрин зулумдик акатна чкIайла арадал атай “Лакз” уьлкведин сифтегьан меркез Билистан тир.
И кардин патахъай М.Меликмамедова кхьизвайвал, а къеле “гилан СтIал Сулейманан райондин Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада” авай. Авторди вичиз и кар чир хьунин сир кIелдайбуруз ачухзавач. Са гьинай ятIани чир хьана, ада къеледин гьайбатрикай кхьизва: “А чIавариз талукь археологиядин материалар гъилик авур алимрин делилрив гекъигайтIа, Билисан кIеледин цларин гьяркьуьвал — 4, кьакьанвал — 10 юкI тир”.
Амма я археологриз, я стIалвийриз Вини СтIал ва Агъа СтIал хуьрерин арада ихьтин зурба къеле хьайиди чидач.
И кардин патахъай тарихдин делилри вуч лугьузва? Ал-Куфиди вичин ктабда къалурзавайвал, 738-йисуз арабрин регьбер Марван, вич гьа вахтунда Дербентда авай, вичиз икрам ийиз аниз татай “лакзрин” пачагь Арбисаз са “тарс гуда” лагьана, вичин кьушунни галаз Дербентдай экъечIна, кьибледихъди фена, “са кьадар вахт алатайла Билистан тIвар алай хуьруьв агакьна, вич Самур вацIун дереда, адан яргъивилиз килигайтIа, юкьвара авай”. Марван Билистандив агакьайла, Арбис гьа хуьре авай къеледа чуьнуьх хьана. Са йисан къене лезгийри, арабриз рей тагуз, къеле хвена. Эхирни Арбисни кьена, арабри къелени къачуна…
Якъин жезвайвал, тарихчи ал-Куфиди вичин ктабда Билистан Самур вацIун дереда авай къеле яз къалурнава. Яраб литератор М.Меликмамедова гьикI хьана, гьи чешмедал амална, и къеле Кьулан СтIалрин мулкарал акъуднатIа?
Гьелбетда, илимдиз ахьтин чешмеяр чидач. Эхиримжи вахтара авунвай ахтармишунриз килигайтIа, Билистан тIварцIихъ тат чIалалди “агъада авай чка” лагьай метлеб ава. “Къуюстан” тIвар-цIихъ — туьрк чIала, “Къуйсун” тIварцIихъ монголрин чIала гьахьтин метлеб ава. И пудни гьа са хуьруьн тIварар я, гьар чапхунчиди, вич атайла, а хуьруьз ганвай. А хуьр хьайи чка Самур вацIун дереда авай гилан Къуйсун хуьруьн патав гвай, вични гьа девирда а дередин хуьрерикай вирибурулай агъада, Ахцегьрихъни Ширвандихъ физвай рекьел алай (Гьажиев М.С., Абдулгамидов Н.А. К локализации крепости Билистан // Журнал “История, археология и этнография Кавказа”. Т.15. №1. 2019. С.8-16).
И делилри “Лакз” уьлкведин меркез Билистан Самур вацIун дереда хьайиди тестикьарзава. Ихьтин суал арадал къвезва: вучиз М.Меликмамедова а меркез Кьулан СтIалрал акъуднава?
И суалдиз жаваб чаз виликдай Бакуда акъатиз хьайи “ЧиРагъ” журналдин 2009-йисан 4-нумрадай гьатзава. Ана М.Меликмамедован “Женгерай атай шаир” тIвар алай макъала ганва. А макъалада Гуьлгер лугьудай дишегьлидикай ихтилат физва. Эгер автордин тестикьарунриз фикир гайитIа, ам VII лагьай асирда яшамиш хьана, гьа девирда чи чилер чапхуниз атай арабрихъ галаз женг чIугур лезгийрин кьиле акъвазна ва вични зурба шаир хьана.
“Лезги сердер” Билисакай рахазвай дуьшуьшда хьиз, шаир ва женгчи хьайи Гуьлгеран дуьшуьшдани М.Меликмамедова вичиз а тIвар гьинай гьатнатIа, кIелдайбуруз ачухарзавач. Ада вичин макъалада тестикьарзава, бес 642-йисуз Салман ибн Рабиа кьиле аваз арабар чи дагълариз атанай. Абурун хура, Гуьлгер тIвар алай руш кьиле аваз, лезгияр акъвазнай ва женгина телеф хьайи рушан тIвар лезгийри Гуьлгери вацIал эцигнай. Садазни хабар авачир и тестикьарунриз къуват гун патал авторди кхьизва хьи, Гуьлгер кьиле аваз, лезгийри арабрихъ галаз тухвай женг ал-Куфиди вичин “Китаб ал-футух” тIвар алай ктабда Билистан (Билисан) шегьердин патав хьайи дяведикай ганвай малуматра къалурнава.
Лезгийриз М.Меликмамедовавай сифте яз чир хьанвай шаир Гуьлгеран тIвар Гуьлгери вацIун тIварцIихъ галкIурун патал автордиз арабрин чешмейрай Самур вацIун дереда аваз чизвай Лакз уьлкведин меркез Билистан Гуьлгери вацIун патав акъудун герек атана.
Ал-Куфидин куьмекдалди М.Меликмамедова Билистан Самур вацIун дередай Гуьлгери вацIун патав акъуднатIани, автордилай ихтилат физвай вахтарин кьил-кьилел гъиз алакьнавач. Ша чна фикир гун: Салман ибн Рабиа кьиле аваз чи дагъларал гьужум авур арабар, авторди къалурзавайвал, 642-йисуз чи патариз акъатна, амма ал-Куфиди кхьенвай Билистан патал хьайи дяве 738-йисуз башламишна. Яни и вакъиайрин арада 96 йис ава. Эгер чна М.Меликмамедова гъизвай делилар гьахълубур яз гьисаба кьуртlа, акI жезва хьи, чи “лезги шаир” Гуьлгер 96 йисуз арабрихъ галаз дяведа хьана. Амма ихьтин крар гьакъикъатдихъ галаз кьазвайбур туш.
“ЧиРагъ” журналда авторди Гуьлгер шаирдинди я лугьузвай “Атана” тIвар алай “поэмани” ганва. И эсер гьи чешмедай ва я нин сивяй гьатнатIа, авторди къалурзавач. Ана ихьтин цIарар ганва:
“Айса угьар татуйлуз,
Чи тIэм хъсан кьатIуйлуз,
Сад хъхьани лезгни кас,
Гуда цIундиз санал кьас”.
Макъаладин авторди и цIарара авай “угьар” гафунихъ “араб” гафунин метлеб, “цIум” гафунихъ “зулумкар” гафунин метлеб ава лугьузва. И гафарин ери-бине чирун лингвистриз туна, и цIарарихъ галаз алакъа авай маса кьве кардиз фикир гун.
Сад лагьайди, и цIарарай “лезгни кас” кьилди-кьилди миллетар тирди аквазва. Тарихдин чешмейра “кас” тIвар алай кьилдин миллет хьайидакай са гафни авач. Ахьтин миллетдикай вичин яратмишунра М.Меликмамедова вичи алатай асирдин 90-йисара “Касар” поэма кхьенай. А яратмишунар тарихдин чешмеяр я лагьана гьисабун пара четин я. Мадни, гьар са лингвистдиз хабар ава “кас” гаф фарс чIалай тирди ва адахъ миллет къалурдай метлеб авачирди.
Кьвед лагьайди, чун а цIарарин яргъивилиз килигин. Абур ирид-ирид гьижадикай ибарат я. Лезги халкьдин яратмишунриз ахьтин “размер” хас туш. Ам азербайжан халкьдин яратмишунриз хас я. Ихтилат физвай девирда Кавказдиз туьркер акъатдалди гьеле 400 йис амай. Зи фикирдалди, и цIарар азербайжан халкьдин яратмишунрин таъсирдик квай авторди лезги чIалалди туькIуьрнава. VII-VIII лагьай асирра чпиз туьркер тийижир лезгийрин арада бажагьат ахьтин автор аваз хьанай…
ГьакI ятIани, вич дуьньядал хьайиди ва вичи шиирар кхьейди яз гьисабун патал са делилни илимдиз ашкара тушир М.Меликмамедова къалурнавай Гуьлгер тIвар алай руш бязи лезгийри пайдах хьиз хкажнава, адан тIвар лезги шаиррин тIварарин арада кхьизва.
Санлай къачурла, чна винидихъ къалурнавай “лезги сердер” Билис, “лезги шегьер” Билисан, “лезги шаир” Гуьлгер анжах литератор Муьзеффер Меликмамедован яратмишунра ава. Абурукай я тарихдин ктабра, я халкьдин сивера делилар авайдакай илимдиз малум туш. ГьакI хьайила, абур тарихдин жигьетдай гьакъикъатда са бинени авачирбур яз гьисабиз жеда.
“ТуькIуьррай ман, — лугьуда бязибуру. — Амай халкьарин векилрини туькIуьрзавачни?!” ТуькIуьрзава, амма, сад лагьайди, къунши халкьар абурал хъуьрезва. Кьвед лагьайди, а тапарри чахъ авай зурба тарихни культура хирде ийизва.
Гьикьван ви рикI лезги халкьдихъ куз хьайитIани, адакай авачир туькIуьрунар тавуна, авай тарихни культура чирун хъсан тушни?!
Тапарри са халкьни виниз акъудайди туш эхир…
Мансур Куьреви
