Чи уьлкведа гьар йисан 4-октябрдиз Бушлухрин кьушунрин югъ (космический кьушунрин) къейдзава. Пешекарвилин и сувар Россиядин Федерациядин Президентдин Указдалди 2002-йисан 3-октябрдиз тайинарнай. Вучиз 4-октябрь? Идахъ вичин тарих ава.

1950-йисарин сифте кьилера Къазахстандин чилерал — Байконурда космодром туькIуьрунив гатIуннай. Идахъ галаз алакъалу яз ана бушлухрин майданар хуьдай ва космодромдал къуллугъдай космический дережадин метлебдин частарни арадал гъиз башламишна. 1957-йисуз Байконурда космический аппаратар идара ва командный гьахъ-гьисабар ийидай комплекс (КИК) кардик кутуна. Ах­па адаз Г.С. Титован тIварунихъ галай бушлухрин такьатар идара ийидай ва ахтармишунардай кьилин центр лугьуз хьана. Адак гьакI ала­къадин такьатар, гуьзчивилинни гьахъ-гьисабар ийидай кьилдин 13 пункт ва маса идараяр акатзавай. Гьа и йисуз Архангельский областдин Мирный шегьерда баллистический ракетаяр ахъайдай полигон туькIуьрунив эгечI­на. Гила и везифаяр Плесецкдин космодромди кьилиз акъудзава.

1957-йисан 4-октябрдиз космический частари дуьньяда сифте яз Чилел элкъведай искусственный “ПС-1” спутник ахъайна ва ада ви­чин хиве тунвай программа хъсандиз кьилиз акъудна. Гьа инлай дуьньяда космонавтикадин асирни ачух хьана. Идахъ галаз сад хьиз гьа и рекьяй военный частаризни рехъ ачухна. Идалай гуьгъуьниз чи уьлкведин ва международный космический программаяр космический частарин иштираквал аваз кьилиз акъудзава.

Къе гьар садаз чизва, 1961-йисан 12-апрелдиз Советрин Союзди “Восток” гимида аваз бушлухриз сад лагьай космонавт Юрий Гагарин­ рекье тунай ва ам чилел агалкьунралди хтунни авунай. Ада дуьньядин алимризни, военныйризни, инженерризни ва маса пешекарризни бушлухар ахтармишунардай, каинатдиз сад-садан гуьгъуьналлаз космонав­тар рекье твадай мумкинвал гана. Цавуз мус ва гьикьван спутникар ахъай­натIани, гьар сеферда и важиблу кардал бушлухрин военный частарин пешекарри гуьзчивална, эхирдалди чпин везифаяр тирвал тамамарна. Къени гьакI я.

1964-йисуз бушлухрин такьатрин, частарин кIвалахар централи­зо­­ва­тунин ва кар алай месэлаяр гъи­ле-гъил аваз гьялунин мураддалди стра­тегиядин метлебдин ракетайрин кьушунрин къаюмвилик кваз бушлухрин такьатрин центральный управление (ЦУКОС) тешкилна. Ругуд йи­салай ЦУКОС ГУКОС-диз (Главное управление космических средств) элкъуьрна. 1981-йисуз ам стратегиядин метлебдин раке­тайрин кьушунрикай хкудна, Генштабдин ихтиярда туна. Гуьгъуьнлай­ абуруз военно-кос­мический къуватар (ВКС) лугьузва ва абур страте­гиядин метлебдин ракетайрин кьушунрик акатзава. Россиядин милли хатасузвал хуьнин ва военный жигьетдай бушлухрин такьатрин метлеб хкаж жезвайвиляй 2001-йисуз кьилдин космический кьушунар тешкилна. Уьлкведа ва дуьньяда кьиле физвай вакъиайрихъ, цIийиз арадал гъизвай яракьрихъ ва спутникрихъ, ракетайрихъ галаз сад хьиз кьушунрин тIварарни дегиш хьана. Са шумуд йисуз и кар алай кьушунриз воздушно-космический обо­ронадин кьушунар лугьузвай. Къе, бушлухрихъ галаз алакъалу кьве кьу­шун акадарна, Россиядин Федерациядин гьавадинни бушлухрин къу­ватар (ВКС) арадал гъанва ва абуру­ чи уьлкведин ва гьакI Россиядихъ галаз дуствилин, амадагвилин ала­къаяр кутIуннавай государствойрин ца­вун майданар пата-къерехдин ракетайрикай ва маса яракьрикай хуьзва.

1992- йисалай военно-космический къуватрин къурулушдик Байко­нурдин, Плесецкдин, Свободныйдин космодромар, Г.Титован тIвару­нихъ галай военный ва гражданский аппаратар ахтармишдай ва ишлемишдай кьилин центр акатзава. Космический кьушунрин подразделенияр гьакI Ленинграддин областдани ава. Кьушунрин ихтиярда исятда алай аямдин виниз тир технологияр, программаяр, патанбурун вири жуьредин гьерекатриз жаваб гудай яракьар ва тадаракар ава.

Алай вахтунда космический кьушунрин вилик эцигнавай везифаяр лап муракаббур я: уьлкведин военно-политический кьилин руководство ракетайрин гьужумдикай виликамаз хабардар авун, космический объектрал гуьзчивал тухун, космосдай Россиядиз къведай къурхуйрин­ вилик пад кьун, лазим атай вахтунда гьар жуьредин гьужумриз дуьзгуьн жаваб гун. Бушлухриз космический аппаратар ахъаюн, военный ва гражданский метлеб авай спутникрин системаяр идара авун, абур Россиядин кьушунриз герек малуматар патал ишлемишун. Муракаб вири техника герек хьанмазди, ишлемишиз жедай гьалда аваз хуьн…

Алай аямда уьлкведин хатасузвал хуьн лап кар алай везифадиз элкъвенва. НАТО-дин военный къурулушрин генералри Россиядин мулкар кьуд патахъай ракетайрин гьалкъада тунва. Россиядихъ галаз сергьятламиш жезвай гьар са государстводин чилел чпин яракьар эцигиз чалишмишвалзава. Ихьтин гьалара космический кьушунрин метлеб мадни хкаж жезва. Абуру цавай ва чилелай къведай къурху виликамаз чирун, малумат лазим чкадив агакьарун ва душмандин гьужумрин вилик пад кьун герек я. Кьушунрин вири частарни гьа и кардал машгъул я. Офицердини, аскердини, космонавтдини, инженердини, алимдини чпин къуллугърин везифаяр намуслувилелди кьилиз акъудзава. Гьукуматди военный частар алай аямдин виниз тир еридин  кесерлу, гужлу яракьралди таъминарун, инсанриз кIвалах­дин, ял ядай хъсан шартIар тешкилун патал серенжемар кьабулзава.

Оборонадин космический программаяр кьилиз акъудун — им уьлкведин хатасузвал хуьнин рекье государстводин сиясатдин стратегиядин кар алай хел я. Космический къушунрин сагьибар хьун не­инки­ государстводин военный къудрат къалурзавай лишан, ам гьакI уьлкведи экономикадин, илимдин, алай аямдин вини дережадин технологийрин жигьетдайни виликди еримишзава лагьай чIал я.

Нариман Ибрагьимов