(Эвел — 38,39-нумрайра)

…Лезги чIалан гафар Ю гьарфуникай азад авуна, адан чкадал Й гьарф хкунин лазимвиликай ихтилат винидихъ куднай. Лугьун хьи, гзаф гафара, иллаки глаголра, Й гьарфунин чка Я гьарфуни кьунва; нетижада ‘йа’ глагол са гьарфу­налди кхьизва: ‘я’. ИкI кхьиз хьайила, глагол, глаголдин буйругъдин наклонение, обращение — вири са гьарфуналди кхьизва: я бала, вун ни гада я? И мих я ман цлаз. ИкI кхьин дуьз жедай: йа бала, вун ни гада йа? И мих йагъ ман цлаз.

Алай вахтунда грамматикадин къанунри икI кхьин меслятзава: Вун хъсан гада я, ша вуна заз гъил я! Инал кьве чкадал алай глаголарни са гьарфуналди эвезнава. Им гъавурда акьадай къайда жезвач. Келимадин гъавурда дуьз акьун патал икI кхьин герек жезва: Вун хъсан гада йа, ша вуна заз гъил ягъ! Инал гьам кхьинал, гьам дуьз кIе­лунал вичин мешреб хквезва, гъавурдани регьятдиз акьазва.

Гьа икI, чпин масдарда “гъ” гьарф авай, амма буйругъдин нак­лоненидай гадарнавай са бязи гафариз “гъ” гьарф хкин ва кьве жуьрени хуьн: ягъ — ягъа, эцягъ — эцягъа, элягъ — элягъа…

Къейд: рахунра ва кIелдайла ягъун, эцягъун, кягъун жуьредин глаголрин буйругъдин наклоненида (ягъ, эцягъ, кягъ) вилик квай ахъа сесинин яргъивал къалурзавай “гъ” гьарфуни гузвай сес [гъ] акъуддач.

Кьве жуьреда кхьизвай гафар

Лезги чIала ва кхьинра кьве (гьатта пуд) жуьреда кхьизвай гафар гьалтзава. И кардини дидед чIал чируна еке четинвилер арадал гъизва. Гьелбетда, и агьвалат арадал атунин себебар чIалан нугъатрилай ва чIалан вичин кьетIен­ви­лерилай аслу я. Эгер нугъатар себеб яз акатай, орфографидин са бязи дегишвилер регьятдаказ арадай акъудиз жедатIа, лезги чIалан вичин кьетIенвилери тIалабзавай дегишвилер — гафарин жуьреяр акатайвал гадариз, инкар ийиз жедач.

Бязи гафар агъзур йисарин къене халкьдин меце чпин асул дувулривай лап къакъатнава: никI (никIи, никIе, никIер) > ник, насу (‘нас’ мая ганвай нек) > ниси, туькъуьрун (‘туьхъ’ хкахьзавай цIун эхиримжи лупI) > туьхуьрун,  къац (къацар) > къаз, нисени > нисини, мефтI (мефтIер) > мефт, ракI (ракIар) — рак ва мсб.

Чпикай дуьз жуьреяр хкягъун герек тир гафарин жуьтер:

ЧIагьнакьа — чIангьакьа (чIана гьакIа), сярай — сагърай, гуьркем — каркам, тIям — тIеам, къую — къуй…

Кьве жуьредани кхьидай гафар:

Шив (-ди, -да, -ер) = шив (-ци, -це, -ер),  сич (счи, сичда, счер) = сич(-ди, -да, -ар), тар(-а, -а, -ар) = тар(-ци, -це, -ар), цIай (-ди, -да, -ар) = цIай (цIу, цIа, цIайар), къвазун = акъвазун, пайун (пай авун) = апайун (апай авун), паталди = патал, дуьнйа = дуьне, негъени = неани [‘няни’ кIелда], рагъдан = ряден, лаш = ланш…

Пуд жуьреда кхьидай гафар:

Лезги чIалан бязи гафариз са шумуд жуьре хас я. И гафар лезги рахунра, махара, манийра са шумуд жуьреда аваз гьалтзава. Им лезги чIалан хуьн герек тир кьетIен­вал я: къвезва — къвез ава — къвезава, физва — физ ава — физава, авазва — аваз ава — авазава ва мсб.

3. ЧIал девлетлу авунин бязи рекьер

ЧIала кьит тир ва авачир гафар лезги чIалан нугъатрай, лезги чIа­лан хизандик квай чIаларай, Да­гъустандин ва Къавкъаздин халкьарин чIаларай къачун, месела: цIус (бульон), саци (жемятдин, социальный) — ахцегь нугъатдай; каъ (свя­той отец); йаъ (святая мать) — кьурагь нугъатдай.

Куьгьне гафарал чан хкин: арас (аскер), рат (женгинин майдан), киш (гьафтедин йугъ), киши (динэгьли), кишиш/кешиш хашпара динда килисдин кьиле авайди (поп), кешке (каска), алтабат (ал­фавит), зари (чIагай эсерар кхьизвайди), улуб (дегь ктаб), шарр (пачагь), апашта (апостол), гавар (маларалди варлу вилаят), наха (гзаф чилерин иеси, помещик), нахарар (магьсулралди, мейвайралди варлу вилаят), хачкъар (хач алай къванер), негъ (проз­рач­ность), гагь (сословие) ва мсб.

Чара чIаларай гафар кьабулуникай ва чIал михьи авуникай

Виридаз чидай гафар тикрарун жезватIани, мад рикIел хкин: дуьньяда вичик маса халкьарин гафар квачир са чIални авач. ЧIалак чара гафар акатуни миллетдин тарихдин ва культурадин рехъ къалурзава. Са шумуд халкьди са культурадин булахдай гафар-чIалар санал, сад хьиз кьабулай береярни гзаф хьана. Гьавиляй гафуникай — ам гьинай атана, ам эвел гьи халкьдинди тир — лугьуз гьатта чIалан алимризни лап четин акъваззава.

Лезги чIал чара чIаларин (иран, араб, туьрк, урус) гафарикай михьи авуниз эвер гузвайбурук са шумуд ниятдинбур ква: 1) эсиллагь вири гафарикай азад авунин терефдарар; 2) жуван чIала эвез авай чара (иллаки -миш суффикс галай туьрк) гафарикай михьи авунин, чIала герек тир вири чара гафар лезги ранг яна тунин терефдарар. Гьелбетда, сад лагьай кIеретIдик квайбур я чеб чIалан гъавурда авач, я абур чIалаз кьасухдай зиян гун паталди алахънавай ксар я. (И юлдашри киш, киши, кешиш, ширин, яр, гав, рехъ, гьисс, итим ва маса лезги гафар гадаруниз эвер гузва).

Инал тарихдин са гъвечIи къейд ийин: азербайжан чIала гьатта лезги чIалай квахьнавай лезги гафар хвенва. Гьавиляй, гафар гадардалди вилик, а гафарин асул дувул чир­на кIанда. Бязи лезги гафар Магьмуд Кашгарвиди 1072-1074 йисара кIватIай “Къадим туьрк гафаргандани” гьатнава. Иранвийрин чIала лезги тайифаяр хьайи гелрин чIалай гзаф гафар гьатнава (Урмия вирелай Геламан/Севан вирелди гелар яшамиш хьайи чкайра абурун тIварар ама: Гилян — Иранда, Геларкун — Эрменистанда). Тимурленга вишералди лезги хуьрер Афгъанистандиз куьчарнай. Бес чкадин халкьари абурувай са гаф-затIни кьабулначни?  Араб чIалани гзаф лезги гафар къачунва: вирт (вирд), аси, аскар, лу­гъат, хийир… Са шумуд виш йисара къвал-къвалаваз гьар жуьре акьунар-гакьунар хьайи халкьари сад садавай гафар кьабулун адетдин кар я. Амма лезгийри виридавай кьабулна, лезгийривай садани кьабулнач лугьуз, жуван гафарни чарабурун кIвачиз ягъун — зурба гъалатI я. И месэладай дериндай ва гегьеншдаказ и чIалара тIуб экъуьрун герек жезва. Месела, лезги чIалан ориентализмайрин гафарганда (А.Селимов, 2001-йис) “нугъат”, “хийир” гафар араб чIалай къачурбур яз къалурнава. Амма и гафар арабар чи чилерал къведалди лезги чIала Вилик квай Азиядин (алародийрин) культурайрай кьабулайбур я. Нугъат (“лугъат” дуьз я): грек. логос гаф = лего луькIуьн < лезг. лугьун = луь­кIуьн = лекIw < араб лугъат чIал, ра­хунрин тегьер… Хийир: санскрит. харе “яшамишрай” < грек. хайре “радуйся” < лезг. хийир “добро” < араб. хайр “хъсанди, регьимлуди”.

Лезги гафар аваз хьайила, маса чIаларин гафариз рехъ тагун, ахьтин­ гафар жезмай кьван жуванбуралди эвезин: башламишун — кьил  кутун, га­тIунун, эгечIун, эвелун, ту­пIа­лун, пацирун; саймишун — кваз кьун, гуьгьуьл къачун; уьзуьмар, уьзуьмлух, уьзуьмчи — ципи­цIар, ци­пицI­лух, хьвед (ципицIрин багъ),ци­пицI­дар; игит — кьегьал, къагьриман; гьуьндуьр — кьакьан, синен, сейли.

Анжах бязи вакъиайринни гьерекатрин, гьаларинни затIарин гьакъикъи манаяр гудай гафар лезги чIала авачирла, маса чIаларин гафарикай менфят къачун: сес ‘звук’, сесер гун — голосовать; (амма:­ киш гун, разивал гун, кьват гун).

Чара чIаларин гафар, анжах жуван чIалан фонетикадиз табий авуна, кьабулин.

— Араб: Къуръан — Кьуркьан, му­­аллим — муалим, малим, мар­гьа­мат — мергьемет; лезгийри менфят къачур — аджам, Усларанни Къазанфаран, куьре, латин алфавитра араб чIалан ‘дуьнья’ гаф, хъуьтуьлвилин лишан [ь] галачиз, ‘дуьнйа’ хьиз, кхьизвай. И гаф ‘дуьнйа’ хьиз кхьин герек я.

— Туьрк: [-миш] суффикс галай туьрк чIаларин гафар, чпиз дидед чIала заминар авачирла, [-миш] суффикс галачиз кардик кутан: къазанмишун — къазан авун, диндирмишун — диндир авун, эвленмишун — эвле авун ва мсб.

— Урус: ящик — ишикI, бутылка — птулка, стакан — истикIан, сахарный песок — пасукI, аэроплан — айрупалан, аэродром — айрудрум.

Лезги чIалан гафариз хъуьтуьлвилин сес гузвай Ь лишан хас туширвиляй, урус чIалай атай гафар а лишан галачиз кхьин кутугнава: пальто — палту, пьян — пиян, роль — рол, руль — рул, июнь — июн, культура — култура/култур ва мсб.

Урус [-ный], [-ная], [-ное], [-ский] ва маса суффиксар, эхирар галай гафар абур галачиз кьабулин: литература — литератур, литературное произведение — литератур эсер, существительное — сушествителни, прилагательное — прилагателни, культурный — културна/културни, дежурный — дежурна/дежурни, октябрьская революция — октябр инкъилаб, комсомольское собрание — комсомол кIватIал /комсомолрин кIватI хьун, собрани…

Фейзудин Нагъиев

(КьатI ама)