Дуьнья. Алем. Чил. Чилел миллионралди инсанар яшамиш жезва. Гьар садахъ вичин кIалуб, акунар, зигьин, къанажагъ, тарифлу, си­нихлу къилихар, алакьунар, зайиф­вилер ава. Лап сур девиррилай инихъ инсанри чеб кIвале, хуьре, жемятдин арада кьиле ту­ху­дай къайдаяр, къанунар шартIар, ийидай-тийидай крар тайинарна, бязи къадагъаяр эцигна. Диндикай рахайтIани гьакI я. Ислам диндани мусурманри­ кьилиз акъудна кIанза­вай крариз, яшамиш хьуниз, чеб тухуниз талукь шартIар, къанунар, яржар, къадагъаяр ава.  Абуру инсанриз лайихлудаказ яшамиш жез, инсанвилин буржи, везифа дуьз­гуьндиз кьилиз акъудиз, шейтIан­рин, иблисрин геле гьат тавунин карда куьмекзава.

Суал арадал къвезва: мусурманри, чи ва­танэгьлийри чпиз ферз тир вири крар, шар­тIар ислам динди истемишзавайвал тамамарзавани? Эхь лагьана жаваб гун четин жезва. Вучиз лагьайтIа, чи яшайишда диндин­ къайдаяр, къанунар, шартIар ва адетар сад-садак какахьнава. Гьа ихьтин вахтара герексуз гьерекатриз, краризни рехъ гузва.

Эхиримжи вахтара зун мукьва-кьилияр рагьметдиз фейи пуд чкадиз башсагълугъвал гуз хъфена. Я чкайрин, я инсанрин тIварар за кьадач, амма бязи инсанри чеб тухузвай тегьер­дикай, абуру масадбуруз гузвай къиметрикай, чи хуьрера рехъ гузвай адетрикай рахаз кIан­зава.

Кас рагьметдиз фенвай кIвалин иесиди дуьадал атанвай инсанар акъваздай чкадин кьилел зурба ших (брезент) янавай, инсанриз­ бес кьадарда ацукьдай куьсриярни авай. Къва­­лав гвай инсанар адакай рахазвай, ших нинди я, гьинай гъанвайди я лугьуз, суаларни­ гузвай. Ме­сэладин гъавурда авай сада жаваб гана: “Ам Ислам устIарди, хуьруьнвийри ге­рек чIа­вуз ишлемишрай лагьана, вичин рагь­метлу дидедин садакьадай маса къачунвайди я. Аферин касдиз, лап хъсан кар авуна”­.

Сад-кьведа рахайдахъ галаз рейсадвал къалурна. Амма инал дуьадал атанвайбурун арада давам хьайи ихтилатри зун тажубарна, мягьтеларна. Хуьруьнвияр устIарди авунвай къени кардиз ваъ лугьуз, шихиниз къиметар гуз гатIунна. “Ших вучиз куьгьнеди, тIеквер авайди я? Вучзавай адакай маса къачуна, вирида хьиз садакьа тагана?”

Фагьум-фикир тавуна, мецелай а патал алайдан руьгьдик хкIадай ихтилатарни ийиз­вай. Эхир устIардин тереф  хуьзвайда лагьа­на:­ “Яда, гьа ших ва и куьсрияр тахьа­най­тIа, вун цIай хьтин ракъиник жедай, я и куьсрийрал ацукьни ийидачир. Касди авунвай дуьз кардиз­ къимет гуз чир хьухь”. ИкI ла­гьа­на­тIани, маса­да авур къени кар виле аваз таквазвай ксари мадни шихиниз ва куьсрийриз тикъетар ягъун давамарна.

Са шумуд йис вилик Белиждин поселокдиз эвичIнавай хпежвийрин вилик-кьилик квайбуру рагьметдиз фейибурун садакьадиз харжзавай пулар кIватIунин ва абурухъ жемятдиз хийирлу крар кьилиз акъудунин къарар кьабулна. Жавабдар ксарни тайинарна. Абуру яваш-яваш са­дакьадин пулни кIватIиз гатIун­на. Адахъ сурарал фидай рехъ, куьчейрин хуьлер туь­кIуьр­на, кIе­ве авай ксарив вахтуналди буржунани вугана, маса крарни авуна. Гьайиф хьи, и хъсан кар яргъалди кьиле фенач. Бязи ксари, “пул дуьз ре­кьериз харжзавач” лугьуз, герексуз ванер-сесер акъудна, бя-з­и хуьруьнвийри жемятдин фондуниз садакьадин пулар гузвач лагьана ва виликдай хьиз, пуд йифериз садакьаяр хгуз башламишна. Менфятлу кар гъиле кьур ксаризни ма­са чара амукьнач,  пулар кIватI хъувун акъва­зарна.

Исламдин шартI тушиз, яшайишда ишлемишзавай адетрал эхир эцигунни четин месэладиз элкъвенва. Вучиз лагьайтIа, чи инсан­рик масадал вил эцигдай хесет ква. Абуруз чпикай ийидай ихтилатрикайни къурху жезва. “Инсанри вуч лугьуда? Вучиз ахьтин кар за жувалай башламишда? Садакьа та­гайтIа, чаз, пул гьайиф атана, рагьметдиз фейи­дахъ чи рикI кузвачир лугьуда”. Ихьтин ихтилатар гьар са хуьре жезва. Гьа са вахтунда абуру ислам диндин гьакъикъи истеми­шунар, къайдаяр чирзавач. Лазим тушир гьерекатриз рехъ ачухзава. Ис­ламдин шартI, ферз тушиз, адетдиз эл­къуьр­навай серенже­мар давамарзава. ИкI, ях­цIурар, яхцIурни цIи­кь­ведар тешкилзава, “пуд йифер я” лугьуз­, лап гьа мехъеррин хьтин суфраяр ачухзава. ТахьайтIа, хуьруьнвийри, жемятди айибарда лугьузва. Мис­кIинрин имамри абур ислам диндиз талукь къай­даяр туш лу­гьузватIани, давамарзава.

И месэладай кьил акъудун, мад сеферда жувазни чир хъувун патал за ислам диндин къанунрин алим Абдуллагьажи Хидирбеговахъ галаз авур интервью (“Дагъустандин правда” газет, 2018-йис, 16-ноябрь) кIел хъувуна. Ада лугьузва: “Инсан рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз ислам динди чан аламайбурувай истемишзавай кьуд везифа ава: мейит чуьхуьн, кафандик кутун, талукь дуьа кIелун ва кучукун. И крар ийидайла, кьейидан мукьвабуруз багърийрини,  къуншийрини, хуьруьнвийрини куьмекар гун ла­зим я. Яс­дин йикъара багърийри рагьметлудан хизанриз хуьрекарни гьазурна кIанда”.

Амма чи хуьрера гьикI жезва? Гьа рагьметлудан хизанри дуьадал атанвайбуруз  хуь­рекар гьазурзава, тIуьнар гузва. Им ерли герек­ авачир кар я. Иллаки — “пуд йифериз” ийиз­вай харжар. Алай вахт четинди я. ГьикI лагьай­тIа, вири девлетлуяр туш. Са гьал яшамиш­­ жез­вайдани, гьа девлетлудал вил эцигна, буржар­ни кьуна, жемятдин вилик беябур тахьун патал “пуд йифериз” гьар са затI алай суфраяр ачухзава, атай кьванбурув суьрсет авай пакетарни (садакьа) вахкузва. Идалди кьейи касдин аялриз, хизандиз зиян гузвайдакай фикирзавач. Им Пайгъамбардин Суннадихъ галаз гьич кьазвай кар туш. ГьикI ла­гьай­тIа, багърийри, къуншийри яс чIугвазвай кIвалин сагьибриз са суткада недайди гьазурун герек я. Садакьа пайдай къайдани авайди туш.

Гьа са вахтунда кIвализ теклифзавай кьейид­ахъ шехьдай, дуьаяр кIелзавай дишегьлийрин дестейризни тIуьнар гьазурун къа­дагъа кар я. Гьа идалди и кар ийизвайбуру гу­нагь къазанмишзава ва кьейидан сагьибри Ша­риатди къадагъа авунвай гьерекатар ийизва.­

Диндин пешекарри, имамри тестикьарзавайвал, я Къуръанда, я адан суннайра авачир, исламди истемиш тийизвай хейлин цIийи­вилер иш­лемишзава чи агьалийри ясдихъ галаз ала­къа­лу мярекатра. Гзафбуру исламдин къанунар, шартIар хьиз кьабулнавай къайдаяр анжах инсанри тунвай цIийи­вилер я. Ислам динда тестикьнавайвал, “пуд йифер”, ирид лагьай югъ, ях­цIурар, яхцIурни цIикьве-дар герексуз мярекатар я. Башсагълугъвал гуз атанвай инсанар алай чкадал Къуръанни кIелун виже текъвер кар я.

“Пуд йифериз” атайбуруз гуьлуьтар, яйлу­хар, шекер, дуьгуь гудалди, кIеве авай инсанар, хуьруьнвияр чирна, абуруз куьмек гун сувабдин кар я. Рагьметлу ксарин сурарихъ суьретар чIугунвай багьа къванерни акалун къадагъа кар я. Амма… Чир хьун хъсан я, чи ин­сан­­ри Махачкъалада сурарин кьилерихъ багьа памятникар хкажуниз, “пуд йиферин” тIуьн­риз са йисуз харжзавай пулар сад-садал эхци­гайтIа, вад миллион доллардиз барабар жезва. Эгер вири Да­гъустан фикирда кьуртIа, и пулари къад миллион доллар тешкилда. Килиг, исламда къадагъа авунвай крариз чна гьикьван пулар харжзаватIа. Адахъ гьар са хуь­ре, шегьерда куьчеяр, булахар, рекьер туь­­кIуь­риз, жемятдин дердияр гьялиз, кIеве авайбуруз куьмек гуз ва маса хъсан крар ийиз жедай.

Исламдин истемишунралди, багърийри, мукьвабуру пуд юкъуз яс кьазвайди я. Гъуьл рагьметдиз фейи дишегьлиди — кьуд вацрани цIуд юкъуз. Чинра и къайдадални амалзавач. Са ни ятIани лагьанай лугьуз, гьарда вичиз иер акурвал, ван хьайивал ийизва. Гила виликдай хьизни туш. Гьар хуьруьн мискIинра имамар ава. Течир крар гьабурувай хабар кьун ва кьилиз акъудун герек я.

Нариман Ибрагьимов