Хизан, къул арадал гъуникай
Лезги патал хизан вуч я? Регьят кар яни ам арадал гъун ва хуьн? Хизан тахьайтIа, гьикI жеда?..
Ихьтин суалар ва абуруз жавабар “Шарвили” эпосдин лап эвелдилай эхирдалди гьалтзава. Гагь-гагь къаб алазни суьгьбетзава:
Дуьнья чIехи дуьнья я,
Гьар садахъ са дуст ава.
Дагълар рехи дагълар я.
Чубандихъ пуд дуст ава.
Вужар я абур? Сад — иесидиз гьамиша вафалу кIвалин къаравул кицI, муькуьди — вун гьихьтин кIевера гьатайтIани, куьмек гуз гьазур балкIан, пуд лагьайди — кIвални, хизанни, ви асайишни хуьзвай уьмуьрдин вафалу юлдаш — свас ва паб тирди лагьанва:
Эхь, дишегьли — свас ва паб-
Вафалу дуст уьмуьрдин.
Дишегьлидин гьар са гаф —
Хуш аваз я чуьнгуьрдин…
Хизан хуьнин карда дишегьлидин — дидедин роль гьихьтинди ятIа, эпосда гзаф чкайрал лагьанва:
Дагълариз сел атайла,
Хуьлер фида таладихъ.
Диде даим гелкъведа
Вичин хайи баладихъ.
Дагъни падда гъилерив,
ВацIни ада къвазарда.
Ялавдизни гьахьда ам,
Бала тадач азарда…
Дидедикай чи халкьди лап гзаф риваятар, махар, манияр, камаллу мисалар туькIуьрнава. “Диде квахьай бала ирид сеферда етим жеда”, лугьун дуьшуьшдин кар туш.
Мад мисал ава: “Дишегьлиди туькIуьрай кIвал Аллагьдивайни чIуриз жедач”. Диде — кIвалин кIараб, диде — кIвалин дирек — гафарни буш чкадал атанвач. Хизан арадал атунин, хуьнин асул къуват диде тирди тестикьарзавай и гафариз эпосда гьакъикъи крарин, вакъиайрин куьмекдалди баянар ганва, чаз хизандин асул адетар чирзава.
Хизанда бубадин ролни гъвечIиди туширди эпосда аквадайвал раижнава:
Бубадикай рахамир,
Ам галачиз кар жедач.
Буба кьилел аламаз,
Хизандин рикI дар жедач.
Хизан, ватан, инсан хуьнин рекьера бубайри даим женг чIугвазвайди, икI хьун герек тирди эпосдай хъсандиз кьатIуз жезва:
Диде тушни Шарвили
И дуьньядиз гъайиди?
Буба тушни Шарвили
Пагьливан хьиз хвейиди?!
Хъсан хизан неинки дидени буба сагъ — дири яз, гьуьрметлу яз, санал алайди я. Ана гележегдин цIир — аял тахьайтIа?.. “Аял авачир кIвал яд галачир регъв хьиз я”, лугьузва халкьдин мисалда.
Эпосда хизанда аял — хва хьун патал дидедини бубади (Цуькверани Дагълара) ирид йисуз чилеризни цавариз ялварзава.
Вучиз? Суалдиз жавабни ганва: хизан хуьн, уьмуьр давам хьун паталди.
Эпосда суьгьбетзавай саки вири агьвалатар гьа и кьилин метлеб — чилел уьмуьр хуьн, давамарун паталди тушни? Гьар гьикI кIантIани ваъ, азадвиле, бахтлувиле, варлувиле, дустаринни мукьвайрин юкьва аваз. “Тек тарни тама тахьуй”, мисал эпосдин сифте кьиле гьалтзава. Шарвили дуьньядал инсан ва инсаният, инсанвал ва хъсанвал, садаз садан вафалувал хуьн паталди атанвайди эпосдин вири паяри тестикьарзава.
ИкI чаз ватандашвилин, инсанпересвилин адетарни, игитвилин ирсни ачух жезва. Лезгийрихъ и жигьетдай, дугъриданни еке ирс ава. Эпос вични гьа ирсинай я.
Стхавал, вахвал…
Стхадиз вах, вахаз стха архаяр тирдакай чи фольклорда тIимил лагьанвач. Эпосдай кIелзава:
Стхадиз вах герек я,
Игит касдиз яракь хьиз.
Вахаз стха герек я,
Гуьзлемишай суракь хьиз.
Вах стхадин ярашугъ,
Вах стхадин лувар я.
Стха кIвалин мел ятIа,
Вах гьа кIвалин сувар я…
И келимайрин гъавурда хъсандиз акьун патал эпосдин “Шарвилидин ахвар” пай кIелун кутугнава. Ахварай аквазвай крар ятIани, и паюна стхаяр патал ваха ийизвай чIехи викIегьвал, вичин чандилайни гъил къачуз гьазурвал аквазва. Махарик жедай хьтин гуьзелди Шарвилидиз лугьузва:
Ша хъухъ вуна кварцевай
За вун патал гъайи яд.
Ви гьарарат яваш хьуй,
Хъухъ тухдалди къайи яд.
Ахпа тадиз хкаж хьухь
Лацу шиврен далудал.
Гъил эцига атана
Зи пелел, зи хурудал.
ХьайитIа ваз бегенмиш
Зи иервал, манияр,
Хьурай вун зи адахли,
Хьурай вун зи кIани яр.
Ирид стха ава захъ,
Зун абурун вах я тек.
Тади ая, фикирмир,
Йиф катзава, жезва экв…
Эгер ятIа багьа ваз
Ви кIанивал чандилай,
Зи стхайрин кьисасар
Вахчу аждагьандилай…
ИкI лагьана, руш вилерикай квахьна. Амма Шарвилидиз руш, адан иервал, идалайни артух, ада вичин стхайрин тереф хуьн, абуруз ийизвай гьуьрмет бегенмиш хьанва. Гьавиляй игит лугьуз тежер кьван четинвилерин рекье гьатзава.
Хуьре, кIвале гьатна ван,
Квахьна лугьуз Шарвили.
Фена ирид чилериз,
Гьахьна лугьуз Шарвили…
КIанидан итимвал, лигимвал, гафунин гьахъвал, гьиссерин паквал ахтармишун патал рушари ихьтин шартIар эцигун чи лап къадим ва герек адетрикай тушни?
КIаниди патал Шарвилиди акьалтIай игитвал къалурзава:
Ирид стха са пата
Ивид къене сузадик.
Майданд юкьвал — Шарвили,
Ирид стха — къузадик.
Ирид гъил квай аждагьан
Ивид къене зурзазвай.
Стхайрини гьар сада
Муькуьдавай жузазвай:
— Им вуж кас я, вуж я ам,
Чи куьмекдиз атанвай,
Аждагьандин ирид гъил
Садра яна атIанвай?..
Вахан кIанивили ирид стха залум аждагьандин зиндандай ахкъудуни стхайрин муьгьуьббатни ирид сеферда артухарзава. Шарвили абуруз стхавиле кьабулиз кIанзавай. Амма ваха вичин рикIин сир стхайриз лагьайла, Шарвилидини вичин рикIин къаст ачухна.
Ибур эпосдин анжах са паюна гьалтзавай чи халкьдин дегь девиррай атанвай кIанивилинни вафалувилин, стхавилинни вахвилин, халисан къагьриманвилин адетар я. Эпосда санлай и адетар мадни гзаф сеферра раиж жезва…
Мердали Жалилов
(Кьатl ама)
