Ахцегьай тир  Мирзе  Алидикай  чал гзаф де­лилар агакьнава. Абурай чаз ам чIехи алим, насигьатчи, халкьдин тереф хвейи ватанперес хьайиди якъин жезва.

Тарихдин илимрин доктор, профессор Жонрид Агьмедова вичин са ктабда кхьизвайвал, Мирзе Алидилай вилик Ахцегьа гьам кьван камал­лу, бажарагълу маса кас хьайидан гьакъиндай шагьид­валзавай делилар гьелелиг чаз малум туш. Ах­цегь Мирзе Алидикай, шейхдикай, алимдикай, ша­ирдикай, камалэгьлидикай хьиз, Кавказда муьруьдизмдин бине кутур чIехи алим Ярагъ Мегьамед, арифдар Алкьвадар Гьасан эфендини рахана­.

Къази Мирзе Алидин баркаллу тIвар халкьдин гегьенш къатара фадлай машгьур тиртIани, илимда адан уьмуьрдин ва яратмишунрин рекьиз­ фикир, алимар тир Мансур Гьайдарбегов, Гъалиб Садыкъи ва Амри Шихсаидов себеб яз, 1960-1970-йисара гуз гатIунна. Мирзе Алидин ирс чирунал профессор Жонрид Агьмедовни машгъул хьана. Алай вахтунда и кар филологиядин илимрин кандидат, шаир Азиз Мирзебегова давамарзава. Лагьана кIанда, А.Мирзебеговаз Бакудин архиврай Мирзе Алидин ва ахцегьвияр тир маса алимринни шаиррин араб ва туьрк чIаларал кхьенвай эсерар гьат хъувунва.

Машгьур алим А.Н.Генкодин кIвалахрал асаслу яз М.Гьайдарбегова кхьизвайвал, “Мирзе­ Али эфенди 1770-1775-йисара Кьиблепатан Да­гъустанда, сифте яз араб чIалан илимрин экв куь­кIвей, Дагъустандин сад лагьай алимар-арабистар акъатай, риваятрал асаслу яз, бинеяр арабр­ин тухумрихъ галаз алакъалу, са акьван яр­гъал тушир девирралди араб чIалал рахаз хьайи хуьрерикай тир Ахцегьа дуьньядал атана”­. ГьакIни малум я хьи, и делилар алимдин сурун къванцелни кхьенва, Мирзе Али 1771-йисуз Ахцегьа дидедиз хьана ва 1858-йисуз рагьметдиз фена. Арифдардин сурун къванцел ихьтин кхьинар атIанва: “Мергьяматлу, регьимлу Аллагьдин тIварцIелди. 1858-йисуз мукьва дуьньядай эбеди дуьньядиз Самур областдин къази Мирзе Али эфенди куьч хьана”. Сурун къванцин вини кьилихъ галай къерехдал сигъ хатIуналди кхьенва: “Адан уьмуьрдин юлдаш Зурият 1278-йисуз куьч хьана”. Къванцин агъа кьилихъ галай къерехдал­ни: “Ибур Муьгьуьдин эфендиди кхьена” гафар атIанва. Къейд ийин хьи, и кхьинар гьижрадин 1288-йисуз (1871-1872-йисар) атIанвайбур я.

Гележегдин алимдин буба Мегьамед-Шериф ва диде Каният савадлу инсанар тир. Абуру чпин хцизни гъвечIи чIавалай чирвилер гана. 8 йис хьайила, Алидивай (адан сифтегьан тIвар) Къуръан­ кIелиз жезвай. Халкьдин медицинадин сирерай хъсандиз кьил акъатзавай чIехи буба Агьмед­къулиди вичихъ авай чирвилер хтулдални агакьарна. Бубадин меслятдалди, ада а девирдин алимар тир Саид Араканвидивай, Саид Шиназвидивай, Саид Хачмазвидивай, Ахцегь Мугьарам эфендидивай, шейх Ярагъ Мегьамедавай ва масабурувай чирвилер къачуна.

Кесерлу алим хьанвай Мирзе Али хайи хуьруьз хтана ва КIелез хев дагъдин гуьне квай чкада куьгьне магьледа яшамиш хьана. Ада хсуси такьатрихъ вичин багъда мискIин ва медреса эцигна (исятда ина хуьруьн 3-нумрадин мектеб ава). Инаг Кьиблепатан Дагъустандин илимдинни чирвилерин центрадиз элкъвена. Геждалди медресада диндин ва светский илимрай чирвилер гузвай. Араб чIалалай ва диндин илимрилай гъейри, ина философия, логика, риторика, арифметика, алгебра, геометрия, физика, астрономия чирдай мумкинвал авай. Мирзе Алидин сухтайрин арада Алкьвадар Гьасан эфенди, Ахцегь Гьажи Абдурагьман эфенди, КIатрухай тир Агьмед ва Мегьамед, Убрадай тир Али эфенди, Лакиядай тир Шагьэмир ва масабур авай.

1830-йисуз Ахцегьрин жемятди, акьалтIай кесер ва гьуьрмет авай кас яз, Мирзе Али Ахцегь парадин жемиятдин кьилин къазивиле хкязава. И къуллугъ ада вичин уьмуьрдин эхирдалди — 28 йисуз кьиле тухвана. И йисара Мирзе Алиди вич камаллу сиясатчи, дипломат, халкьдихъ рикI кузвай ватанперес тирди тестикьарна.

1839-йисуз Мирзе Али себеб яз Ахцегьар чкадин агьалийрин гьужумар зайифарун патал генерал Головинан кьушунри цIай яна куникай хвенай. ЧIехи бедбахтвал арадал атун мумкин тирди виликамаз якъин хьайи Мирзе Али бунт секинардай кьилин женг жедалди вилик генерал Головинан патав фенай. Алимдин рахунри урусрин генералдиз ахьтин таъсир авунай хьи, адан камаллу гафарал разивилин лишан яз, Головина адаз багьа халат багъишнай.

1848-йисуз имам Шамилан кьушунри Ахцегьрин къеле элкъуьрна кьунвай чIавуз Мирзе Али­­ди­ урусрин хирер хьанвай офицерарни аскерар ажалдин къармахрай ахкъуднай. Абурун арада комендант Федор Ротни авай. И кардикай хабар хьайи пачагь I Николаяз ахцегьви алимдин зегьмет къейд ийиз кIан хьанай. “Са затIни герек туш, захъ анжах са тIалабун ава: зи халкь авай четин гьал фикирда кьуна, заз ам гьич тахьайтIа 10 йисуз кьванни гузвай харжуникай азадна кIан­зава”, — лагьанай Мирзе Алиди. Адан тIалабун, гьелбетда, кьилизни акъуднай.

Урусатдин терефдал хьун себеб яз, Мирзе Али саки са йисалай артух девирда Ирибрин хуьре имам Шамилан есирда хьана. Дустагъда авай акьалтIай пис шартIара алимди араб, туьрк ва фарс чIаларал шиирар кхьена. Дагъустандин ва дагъвийрин гележег Урусатдихъ галаз дуствиле хьун тирдахъ ам кIевелай инанмиш тир. Тарихчи ал-Къарагьиди кхьизвайвал, дустагъда авай чIавуз Мирзе Алидиз имам Шамилан ихтиярралди а девирда машгьур алимрихъ ва шаиррихъ галаз акъажунриз экъечIдай мумкинвал авай. Мисал яз, алим Гьажи Юсуф ал-Мисриди Мирзе Али гьам илимдай, гьамни шиирар кхьинай вичелай викIегь тирди хиве кьунай. Алимдин чIехи бажарагъ ва гьахълувал фикирда кьуна, имам Шамила Мирзе Али, вири жуьредин гьуьрметар авуна, Ахцегьиз рекье хтунай. Ина ада къазидин ва медресадин муаллимдин везифаяр давамарнай. Гьайиф хьи, и вахтунда алимдин кIвал ва ктабхана вара-зара авунвай.

Нина Ротан ва а девирда яшамиш хьайи маса инсанрин рикIел хкунрай малум жезвайвал, Мирзе Алидин мусурманрин вири алемда машгьур хьайи ктабханада 500-далай гзаф ктабар авай. Абур Туьркияда, Сирияда, гьаждал фейи чIавуз (пуд сеферда) Аравияда маса къачунвайбур тир. ГьакIни алимдихъ кIватIнавай ва вичи араб, фарс, туьрк, азербайжан, лезги чIаларал кхьенвай гъилин хатIарин ктабарни авай. Мирзе Алидиз урус чIални чидай. М.Гьайдарбегован ва маса алимрин тестикьаруналди,  Мирзе Али Дагъустанда шиирар араб чIалал классический жуьреда кхьизвай сад лагьай шаир тир.

Малум тирвал, Мирзе Алиди халкь паталди вичин ктабханадин амай пай кьванни хуьн веси авунай. Амма чпихъ къимет авачир хьтин шейэр авай ктабханадин кьисмет гьайиф чIугвадайди хьана. Чахъ авай делилралди, 1936-йисуз Ахцегьиз Ленинграддай атай экспедициядин векилри са кьадар куьгьне ктабар чпив гваз хутахна. Араб чIалал кхьенвай ктабрин чIехи пай 1937-йисуз ГПУ-дин къарардалди, муькъвелай Ахцегь вацIуз гадарна. Мирзе Алидин хтул Абдуреб Абдуллаеван гафаралди, къиметлу 30 ктабдив агакьна, гьерен хамуник кутуна, чайдин кьватийрин ящикда туна, цура чилик кутунай. 1942-йисуз Шиназай­ тир Музукай тIвар алай хванахвади (ам машгьур алим, Рутулрин мискIиндин имам тир) фурай­ ахкъудай ктабрикай са шумуд хкяна ва хутахна. Са шумуд ктаб театрдин артист Эмиркъули Эмиржанова, муаллим Бейдуллагь Алиева, Гъалиб Садыкъиди къачуна. Бязи ктабар исятдани Мирзе Алидин ирсдаррив гума.

Ахцегь Мирзе Алидин илимдинни яратми­шунрин девлетлу ирс, гьайиф хьи, гьелелиг чаз тамам­­диз малум туш. Умудлу я хьи, халкьдин та­­рихдин, медениятдин къайгъударри, чIехи алимдин ирсдарри Мир­зе Алидин ктабар жагъур ва абур цIийи кьилелай ахкъуд хъийида, Ах­цегьа­ни Махачкъа­лада арифдардин гуьмбетар хкажда.

Дашдемир Шерифалиев