(Эвел — 36-нумрада)
Сайтдай и макъаладин I пай и ссылкадай кIелиз жеда
Ягъунар 17-сентябрдизни давам хьана. Къеледа авай кьушунри дагъвийрин куьруь луьле алай кьве туп кукIварна. Йифен вахтунда къеле элкъуьрна кьунвайбуру чилин кIаник, цларихъ элкъуьрна, хъиткьиндай затIар кутуна.
18-сентябрни секинди хьанач. Нисиниз къеледин къваларив гвай кукIушрал акъазнавай урусрин кьушунрин арада гъулгъула гьатна. Абурун са пай хуьруьз мукьва хьана, амайбур лагьайтIа, вири дере тирвал чкIана. Дагълара тфенгар гвай аскерар пайда хьана, садлагьана тфенгрин ягъунрин ванерни акъатна. Ахцегьиз урусрин кьушунриз куьмекдиз Дагъустандин дестени галаз князь Аргутинский атанвайди якъин хьана. Женгер тухузвай аскеррин шадвилихъ сергьят авачир.
Аргутинскийдин дестеяр — Ахцегьа
Аргутинский вичин кIвенкIвечи кьушунарни галаз дагъдай агъуз эвичIзавай арада къеледин вилик экъис хьанвай 4 ва 5 лагьай паяра (бастион) авай муьруьдри кьулухъ чIугуна. И арада къеледа авай кьушунар акьалтIай дирибаш гьужумдиз экъечIна. Кьиле капитан Тизенгаузен авай 40 касдикай ибарат десте кьулухъ чIугур дагъвийрин гуьгъуьна гьатна.
Комендант Ротан журналда авай кхьинрал асаслу яз, Аргутинскийдин дестеяр Ахцегьрив 19-сентябрдиз нянин сятдин вадаз агакьна. Амма амай вири чешмейра и вакъиа 18-сентябрдиз кьиле фейиди яз къалурнава.
Аргутинскийдин дестеяр пияда кьушунрин 9 батальондикай, ракетчикрин кьве взводдикай, лишанчийрин ротадикай, балкIанрал алай аскеррин дивизиондикай, пуд вишев агакьна Дондин къазакьрикай ва ирид виш милицайрикай ибарат тир. Абурухъ тупар цIуд авай.
Грарин хуьре авай дагъвийрин дестейри Аргутинскийдин кьушунрин рехъ агална. Князь абурухъ галаз женг тухуз акъвазнач. Вичин дестеяр ада чапла патахъ элкъуьрна ва къеледиз къаншарда авай дагъдин тик пеляй агъуз эвичIиз гатIунна.
Тарихчи ал-Къарагьиди кхьизвайвал, имам Шамила кьецIи Мугьаммад Эфенди ал-Хумидиз дагъдай агъуз эвичIзавай урусрихъ галаз женг тухун патал 20 касни галаз рекье гьатун буйругъна. Гекъигун патал: 9 батальон 36 ротадикай ибарат я. Гьар са ротада — 200-дав агакьна аскерар. Ихьтин кьушундихъ галаз женг чIугваз анжах 20 муьруьд фена.
Аргутинскийдин къаншардиз ахцегьвиярни фена. Урусрихъ галаз кьиле фейи ягъунра и чIавуз гьатта дишегьлийрини, аялрини иштиракна, нетижада абурулай урусар чукуриз алакьна.
“Чун къеледа авай кьушунрихъ галаз, садаз садан ван къведайвал, кIевиз рахазвай. Аргутинскийди лагьана: муьгъ гьазура, зун са арадилай хкведа. Чаз гъварар бес жезвач, инсанарни авач лагьай жаваб хгана. БалкIанрал алай муьруьдар дагъвийриз хас викIегьвилелди Ахцегьривай са тIимил яргъа Самурдилай элячIзавай. Абур вацIун саки физ тежедай уламрай экъечIна, чапла патай дередиз гьахьна. Чавай, и уламрикай менфят къачуна, Самур вацIалай элячIна, Ахцегьар хуьз жедайни? Зи фикирдалди, — ваъ. Гзаф хаталу месэла тир”, — кхьизва урусрин генерал-майор Доливо-Добровольскийди.
Нина Ротан рикIел хкунрай
И ягъунра дишегьлийрини иштиракайди Нина Ротани тестикьарзава: “Чи шадвал геждалди давам хьанач. Дагъвийри Самур вацIал алай муьгъ чукIурна. Аргутинский вичин дестеярни галаз кьулухъди хъфиниз мажбур хьана. Абурун гуьгъуьниз гзаф кьадар лезгияр, гьатта дишегьлиярни кваз, рекье гьатна. Мад вири руьгьдай аватна…”.
19-сентябрдизни, гьа виликан йикъара хьиз, ягъунар давам хьана.
Йифен вахтунда къеле элкъуьрна кьунвайбур гьужумдиз фена. И вакъиадикай я имамдин секретарь гьажи Алиди, я ал-Къарагьиди кхьенвач. Амма Нина Рота рикIел хкизвайвал, «йифиз Шалбуз дагъдин кьилел Юпитерди нур гузвай. Адан ишигъдал чна ахъайзавай ракетайрин эквни алава хъхьана. Амма наибар, балкIанрал алай муьруьдар, гзаф кьадар пияда кьушунрини чал гьужумзавай. Кьулухъай кьве лезги гьатта къеледин цларал хкаж хьана. Тфенгдин ван акъатна… Абур цлалай аватна…”.
Нина Ротан рикIел хкунрай мадни малум жезвайвал, пакадин юкъуз, 20-сентябрдиз, Самур вацIун къерехдиз мукьва чкайра мейитар, хирер хьанвай аскерар, балкIанар кIватI хъийизвай. “Хъсан женгчияр я, лугьузвай сада къеледай, — кичIевал чидайбур туш”.
“Гзаф кьадар инсанар кьенвай. Гзафбур тупунин гуьллейрикни ири къирмейрик телеф хьанвай. Дяведа душман язух къведач. Есирда гьатун маса месэла я…”, — рикIел хкизва Нина Рота.
“20-сентябрдин йифиз зун ксанвачир. Са арада заз хуьр галай патахъай къеледихъ къвезвай дагъвийрин дестеяр акуна. Къеледин вилик экъис хьанвай сад лагьай пай алай чкадилай тфенгар ягъай ван акъатна. “Ла иллагьи ил-Аллагь” лугьуз гьарайиз, гъилера гапурар авайбуру пуд патахъай къеледал вегьена. 13 аскер телеф хьана. И чIавуз муьруьдар гурарин куьмекдалди къеледин цларал хкаж хьана ва са шумуд туп гвай артиллеристар кьуна. Абуру гъилин ишарайралди чпин патав эверзавай. Къеледин цларал абуру чпин пайдахарни куьрсарна. Новоселован руфунал хер хьанвай. Хъиткьинунрин нетижада капитан Тизенгаузенални хирер-кьацIар хьанвай… Пуд сеферда абур цларал хкаж хьана ва гьар сеферда элкъвена анрилай аватни хъувуна. Къеледин патарив гвай хандакIар мейитрай ацIузвай. Дагъвийрин гьужумар зайиф жезвачир…” (Нина Рот).
21-сентябрдин экуьнахъ, сятдин 11-даз, дагъвийри накьвадин сенгердив гвай тупуник цIай кутуна ва къеледин вилик экъис хьанвай сад лагьай паюнин пIипI хъиткьинарна. Им гьужумдиз эвер гунин лишан яз хьана. “Ла иллагьи ил-Аллагь” лугьуз гьарайиз, муьруьдри, гъилера гапурар аваз, нубатдин сеферда къеледал гьужумна. И сеферда абуру тупар гвай 1,4 ва 5 лагьай артил-леристрин дестеяр кьуна.
Бедирхан Эскендеров
(КьатI ама)
