1999. Бандитрин дестеяр чукурайдалай инихъ — 20 йис 2019.

Къад йис идалай вилик. Гатун цIиг, гуьлуьшан йи­къар. Дагъларин уьлкведин агьалияр ислягь зегьметдал машгъул я. Республикада Дагъустандин Конституция кьабулна вад йис тамам хьун шад гьалара къейдзава. 23-июлдиз, жуьмя йикъан нянихъ, Урусрин М.Горькийдин тIварунихъ галай драмтеатрдин чIехи залда и вакъиадиз бахшнавай шадвилин собрание кьиле фена. Анал РД-дин Госсоветдин Председатель Мегьамедали Мегьамедова еке доклад авуна. Россиядин Федерациядин регионрикай сад яз, Дагъустан Республикади цIийи Конституциядин бинедаллаз экуь, мублагь, авадан гележегдихъ инанмишвилелди камар къачудайдакай лагьана.

24-26-июлдин йикъарани меркезда ва чи шегьерра, районра шадвилин мярекатар давам хьана. Махачкъалавияр патал хуьруьн майишатдин суьрсетдин ярмаркади кIвалахзавай, са шумуд чкадал халкьарин милли майданри шегьерэгьлияр чпел желбзавай. СтIал Сулейманан тIвару­нихъ галай паркуна лезги халкьдин майданди вичин варар ачухнавай. Мил­ли манияр, кьуьлер, хуь­рекар, цавун пагьливанар… Ин­санри рикIивай шадвилерна, паркара тешкилнавай концертра хушвилелди иштиракна. И мярекатрикай чна “Лезги газетдиз” репортажарни кхьенай.

Дагъустандин ачух, гуьлуьшан, лекьери лув гузвай цавал чIулав булутар пайда жедайдакай, са ни ятIани халкьарин гуьгьуьлар чIурдайдакай садани фи­кирзавачир. Амма…

2-август. Ислен югъ. Адет тирвал, редакциядин коллектив летучкадиз кIватI хьана. Адалай гуьгъуьниз гьар сад вичин везифайрив эгечIна. Сятдин 11-далай алатнавай жеди, республикадин МВД-дин идарада кIвалахзавай дустуни зенг авуна. Жузун-качузун авурдалай гуьгъуьниз ада суал гана:

— Квез хабар авани?

— Квекай? — суал хгана за.

— АкI ятIа, хабар авач.

— Вуч хьанва?

— Гада, гьеле масадбуруз ван-сес мийир, тайинвал авач, амма авар районриз Чечнядай яракьламиш хьанвай бандитар сухулмиш хьанва, абуру са шумуд хуьр кьунва…

Са акьван вахт алатнач, хабар гьакъикъиди тирди субут хьана. КIанзни-такIанз рикIик къалабулух акатна. Вирида хьиз, дараматда авай редакцийрин журналистрини, вуч, гьикI жедатIа, бандитрин фикирар, къастар гьихьтинбур ятIа лугьуз, веревирдер авуна.

3-августдиз РД-дин Госсоветдин, Халкьдин Собранидин ва Гьукуматдин саналди тир заседание хьана ва анал «ЦIумада районда авай гьаларин ва республикадин, адан гражданрин хатасузвал таъминарунин жигьетдай энгел ийиз тежер серенжемрин гьакъиндай” 8 пунктуникай ибарат къарар кьабулна. Идан гуьгъуьналлаз РД-дин Госсоветдини талукь къарар акъудна, амма адан тIвар масад тир: “Республикадин территориядиз законсуз яракьлу тешкилатар сухулмиш хьунихъ галаз алакъалу яз РД-да арадал атанвай гьаларин ва Дагъустан Республикадин хатасузвал таъминарунин рекьяй­ серенжемрин гьакъиндай”.

РД-дин Халкьдин Собраниди Дагъустандин халкьдиз эвер гана. Ана ихьтин гафарни авай: “Бандитрин дестейрихъ галаз кьиле фейи яракьлу акьунрин вахтунда милициядин са шумуд къуллугъчи телеф, гзафбурал­ хирер хьана. Ботлих ва ЦIумада районрин хуьрерин са кьадар агьалияр, чпин кIвал-югъ туна, масанриз катуниз мажбур хьанва. И  вакъиайри Дагъустандиз, адан конституционный къурулушдиз талукь яз экстремиствилин къуватрихъ гзаф нагьакьан ниятар авайди гьуьжет алачир жуьреда субутарна..”

Ниятар лагьайтIа, лап чIурубур тир. Раха­та ва Ансалта хуьрер гъилик авунвай Басаеван ва Хаттабан боевикри Буйнакский райондин Къарамахи ва Чабанмахи хуьрера (ри­кIел хкун лазим я хьи, Кадардин зонада авай и хуьрера адетдин ислам кваз такьазвайбуру фадлай Россиядин ва Дагъустандин законрал амалзамачир, гьукумдин органарни кваз кьазмачир) авай терефдаррихъ галаз алакъа хуьзвай. Абуруз саналди республика­да конституционный къурулуш, Дагъустандин законлу гьукум тергунин, чпиз акси акъваз­завайбур къирмишунин, тIебиатдин ресурсар кьунин, Каспий гьуьлел рехъ ачухунин, шариатдин государство арадал гъунин ва ви­ри чпиз муьтIуьгъарунин къастар авай.

Гьукумдин органри Дагъустандин халкьар­ фад гъавурда туна ва Дагъларин уьлкведин азадвал, абадвал, Россиядин халкьарихъ га­лаз садвал хвена кIанзавай вири ватанпересар бандитриз акси яз къарагъна. Чка-чкада собранияр, митингар кьиле фена. Гуьгьуьллу­бурун дестеяр меркезда кIватI  хьана. “Лезги газетдини” чи кьегьал рухвайриз боевикрин ак­сина экъечIуниз эвер гунар халкьдив агакьарна.  Лекьерин макандал яракь гъилеваз, чIуру къастар аваз атай душмандин хуруз вири халкь къарагъна.

А йикъар ва боевикрин дестеяр барбатI авур гьаларикай галай-галайвал рикIел хкин.

3-август. Виш касдикай ибарат бандитри Кучали хуьруьн патав гвай къенепатан кьушунрин заставадал гьужумна. Кьуд мили­ционер кьена, са шумудал хирер хьана. Пуд милиционер бандитри есирда кьуна. Душмандин геллегьрикайни са шумуд кас хкатна.

ЦIумада райондиз куьмекар рекье твазва. Дагъустандин сергьятдин патарив гвай чеченрин хуьрера боевикар кIватI жезва. Да­гъустандин МВД-дин министрдин гафаралди­, абур маса государствойрин векиларни квай бандитрин интернациональный бригадаяр я.

4-август.  Бандитрин 150-далай гзафбурукай ибарат тир дестеди Агвали хуьрел гьужумна. Боевикрикай хейлинбур хкатна ва амайбур Чечнядиз хъфена. МВД-дин къенепатан кьушунрин 102-бригада ЦIумада райондиз рекье туна.

Йикъан сятдин пудаз Ботлих райондин милиционерриз Кенхи-Годобери рекье “УАЗ” автомашинда авай яракьлу  итимар акуна. Автомашин акъвазарун истемишайла, бандитри милиционерриз гуьлле гана. И ягъунра милиционерриз са затIни хьанач, кьве бандит кьена, амайбур катна.

5-август. Кеферпатан Кавказда авай оперативный группадин къенепатан кьушунар Чечнядихъ галаз авай Дагъустандин сергьят мягькемарун патал рекье твазва. ЦIу­ма­да ва Ботлих районриз гьакI Буйнакскдин  мотострелковый бригададин 136-батальонни ракъурдайвал я. Санлай гьелелиг и районра агъзурдав агакьна аскерарни, женгинин техникадин 40-дав агакьна такьатар ава.

7-август. Террористрин яракьламиш хьанвай еке дестеяр Дагъларин уьлкведиз сухулмиш хьана.

8-август. Боевикри Ботлих райондин Шодрода ва Зибирхали хуьрер кьуна.

9-август. Ботлихда авай аэродромдиз гуьлле гайила, вертолетчикар тир подполковник Юрий Наумов ва старший лейтенант Алик Гаязов телеф хьана. Абуру иниз вертолетда аваз РФ-дин оборонадин министерстводин Генштабдин начальник Анатолий Квашнин ва маса офицерар гъанай. Са вертолетчикдал хер хьана.

10-август. Россиядин бязи СМИ-ри Да­гъустандин исламдин Шурадиз “Дагъустандин аслу тушир государство» малумариз кIанза­вайдакай хабарар гана. Идаз талукь яз РД-дин Госсоветдин ва Гьукуматдин пресс-къуллугъди малумарна: “Дагъустанда ахьтин тешкилат авайдакай садазни малум туш. Чун инанмиш тирвал, ам Басаев кьиле авай чеченрин боевикри арадал гъанвай теш­килат я ва адахъ галаз Дагъустандин мусурманрин са алакъани авач. Эгер ам авайди ятIа, Чечняда ава”.

РФ-дин Гьукуматдин Председатель Сергей Степашинан чкадал тайинарай  Владимир Путина талукь вири органрин векилрихъ галаз террордиз акси комиссиядин заседание кьиле тухвана ва Дагъустанда законар чIурзавайди, терроризмдиз рехъ гузвайди тестикьарна. Республикадиз Кеферпатан Кавказдин военный округдин кьушунрин командующий, генерал-полковник Виктор Казанцев атана. Гуьгьуьллубурун сифтегьан десте Махачкъаладай женгер кьиле физвай районриз фена.

14-август. РД-дин Госсоветдин тапшуругъдалди жегьилрин крарин ва туризмдин рекьяй комитетди ЦIумада ва Ботлих районрай катнавай 3 агъзурдалай виниз агьалийриз аялрин “Космос”, “Планета”, “Данко”, “Горная речка”, “Нефтяник”  лагерра, “Талги” санаторийда вахтуналди яшамиш жедай чкаяр­ жагъурна. 4 агъзурдав агакьна агьалияр Махачкъала шегьерди кьабулна.

15-август.  “Ламран яб” тIвар алай тепе-дагъ патал кьиле фейи женгина десантдин батальондин командир Сергей Костин ва кьуд десантник кьена. 18-августдиз бандитри тепе хкьун патал мадни гьужумна, амма алакьнач. Гьа и юкъуз женгер кьиле физвай районриз мотострелковый, артиллериядин, десантникрин полкар агакьна.

20-август. Боевикри кьунвай ва абур акъвазнавай чкайриз авиацияди, артиллерияди хъсан ягъунар кьуна ва хейлин бандитар къирмишна.

22-август. РФ-дин кьушунри гьужумдин гьерекатар мадни давамарна. Ботлих райондин Тандо, Ансалта, Шодрода, Рахата, Зи­бер­хали, Ашино ва ЦIумада райондин Эчеда, Гагатли хуьрер террористрикай азадна. Гьа са вахтунда бандайрин дестеяр авай Чеч­нядин Кенхи, Комсомольское, Ведено, Гу­дер­мес, Советское, Урус-Мартан, Сержень-юрт ва маса хуьреризни гуьлле гана.

24-август. РФ-дин миноборонадин ва МВД-дин махсус подразделенийри азаднавай хуьрера амай террористар жагъурдай серенжемар кьабулна.

28-август. Дагъустандин прокурорди РФ-дин прокурордиз республикадин ЦIумада ва Ботлих районриз боевикар сухулмиш хьунин тешкилатчияр раижна. Абурун арада Дагъустандин агьалияр тир Багьаудин Мегьамедов, Мегьамед Тагаев, Адалло Алиев… авай.

Гьа и юкъуз Кадардин зонада махсус операциядив эгечIна. 29-августдиз Къарамахи ва Чабанмахи хуьрер бандитрикай азадна. Августдин вацра кьиле фейи женгера агъзур­далай виниз бандитар телефна. Гьа икI, чIуру къастар аваз Дагъустандиз атай тер­рористрин международный дестеяр кукI­в­ар­­на. Армиядинни халкьдин садвили уьлквени, республикани хвена.

Нариман Ибрагьимов