Дегь чIаварилай кьил кутуна, девлетлу лезгийри кIеве авайбурун гъил кьадай, рекьер тухудай, муькъвер, мектебар, мискIинар эцигдай, кIелунал рикI алай жегьилриз куьмек гудай. Юкьван виш йисарин араб тарихчийри кхьизвайвал, Лезгандин (Лезгистандин) эмирри уьлкве душманрикай хуьниз, абадвилериз ва илимлувилиз кьетIендиз фикир гудай. Илимдихъ ялзавай жегьилар кIелун патал къецепатан вилаятриз ракъурдай. РагъэкъечIдай патан уьлквейра кIелзавайбур генани гзаф тир.
Араб тарихчийрикай ибн Баттута ва Йакъута вири араб уьлквейриз, гьакIни Туьркиядиз, Ирандиз, Юкьван Азиядин уьлквейриз сейли тир Имам Седреддин ал-Лезгидикай, Муса ибн Йусуф ибн Гьуьсейн ал-Лезгидикай, Ибрагьим ал-Лезгидикай, Гьаким ал-Лезгидикай, Абу-л Фадл ибн Али Философ ал-Лезгидикай ва маса машгьур лезги алимрикай малумат ганва. Эхиримжиди философиядай акьван чIехи алим тир хьи, 28 уьлкведа адаз “Философ” титул ганай.
Юкьван виш йисара хьиз, ХVI-XIX асиррани гзаф лезги алимар хьанай ва абурузни илимдин кукIушриз хкаж жез девлетлу лезгийри мукьувай куьмек ганай. Ихьтин ксарикай сад ХIX виш йисан кьвед лагьай паюна ва ХХ виш йисан эвелра яшамиш хьайи гилан КцIар райондин Яргун хуьруьнэгьли Гьажи Къамбай тир. Адакай сифте яз дагъустанви алим, гъилин хатIарин “Дагъустандин алимрин биография” ктабдин автор Али Каяева малумат ганва. Ада кхьенвайвал, Гьажи Къамбая Кьиблепатан Дагъустанда ва Кеферпатан Азербайжанда яшамиш жезвай цIудав агакьна жегьилриз къецепатан уьлквейра кIелиз куьмек ганай ва абурукай са шумудакай машгьур алимар хьанай.
Чи машгьур алим Гъалиб Садыкъиди “Лезги газетдин” 1996-йисан 1-ноябрдин нумрадиз акъудай вичин “Шейхерин шейх, имамрин муршид” кьил ганвай макъалада кхьенвайвал, Гьажи Къамбаян Алкьвадар Гьасанан несилдихъ галаз мукьвавал авай. Кьиблепатан Дагъустанда виридалайни девлетлу кас ва машгьур арабист алим хьайи Гьажи Къуттай эфендидин хва Ханмегьамед Ханмегьамедова (ам Совет гьукуматдин сифте йисара Дагъустандин наркомрикай сад тир) лезгийрин сифтегьан генерал-лейтенант Балакиши Араблинскийдин руш Нагьибат ханум къачунай. Гьажи Къуттай эфендиди вичин стхадин хва Гьажи Къурбаназ Алкьвадар Гьасанан хтул Секинат гъанай. Абуруз кьве хва ва кьве руш хьанай. Абурун рухвайрикай Бейдуллагьан свас Гьажи Къамбаян хтул Аминат тир. Макъалада кхьизвайвал, “а девирда Яргун Гьажи Къамбай Лезгистанда лап девлетлу ксарикай сад тир”.
Али Каяева малумат гузвайвал, Гьажи Къамбая Кеферпатан Азербайжанда ва Кьиблепатан Дагъустанда вичин харжидалди 5 мискIин ва 4 мектеб эцигиз тунай. Яргундин мектебдин аялриз пек-партал ва ктабар къачудай, йикъа пудра тIуьн гудай вири харжар вичин хивез къачунай.
Гуьлхар Гуьлиева
«Самур» газетдай
