Алай йисуз Ахцегьрин къеле эцигайдалай инихъ 180 йис тамам хьанва. Кавказдин дяведин женгерин шагьид хьайи и къеле 1839-йисуз генерал Евгений Головина эцигнай. Ам Урусатдин мулкарал алай виридалайни кьибле къеле яз гьисабзава. Мадни, ам тарихдинни архитектурадин федеральный метлеб авай имарат я. Ахцегьрин къеледин 180 йис тамам хьунин сергьятра аваз чна газет кIелзавайбуруз тарихчи Бедирхан Эскендерова Ахцегьар патал имам Шамилан муьруьдринни Урусатдин пачагьдин кьушунрин арада кьиле фейи дяведин гьерекатрин тарихдикай кхьенвай макъала теклифзава.
Имам Шамил ва лезгияр
Кавказдин дяведин тарихда имам Шамила лезгийриз анжах са сеферда эвер гана. Им 1837-йис тир. А чIавуз генерал Фезедин кьушунри дагъвийрин къуватар кьулухъди чуькьвезвай. Имамди, пачагьдин кьушунар масанихъ алудунин мураддалди лезгийриз, гъиле яракь кьуна, къарагъуниз эвер гана. Маса гафаралди лагьайтIа, им кьвед лагьай фронт ачухунин тапшуругъ тир.
Гьакъикъатдани, кьвед лагьай фронт кардик акатна. Фезедив лагьайтIа, Аваристандиз гьахьун акъвазарунин ва кьушунарни галаз Къубадин вилаятдиз рекье гьатунин буйругъ агакьна. Нетижада имамдиз ял ядай мумкинвал хьана. Идалай гъейри, Шамила лезгийриз эвер гайи маса дуьшуьш малум туш.
Амма лезгийри имамдиз са шумуд сеферда эвер гана. 1842-йисуз лезгияр Шамилан кьушунрик экечIиз гьазур хьанвай ва абуру имам адан кьушунрин кIвенкIвечи дестеяр РичIа хуьруьв агакьзавай чIавуз вилив хвенай. И делил Кавказдин дяведин тарих ахтармишай вири алимри тестикьарзава.
1844-йисуз лезгийри Илисудай тир Даниял бег имам Шамилан кьушунрик экечIунин кардани иштиракна. Кавказдин дяве куьтягь жедалди Даниял беган гъиле хьайи тIаратI адав Ахцегьай тир Асвара вуганай. Гьа и йисан августдин вацра лезгийри имам Шамил адан кьушунар Лучекрин хуьруьв агакьзавай чIавузни вилив хвенай.
1846-йисуз лезгийри нубатдин сеферда Шамилаз эвер гана. “Джаро-Белокандин округдин, Нухадин ва Ахцегьрин мугьажиррин тIалабуналди имам Шамил гьижрадин 1263-йисан шаввал вацран саласа юкъуз 12 агъзур аскердикай ибарат пияда ва атлу кьушунарни галаз Илисудин округдиз рекье гьатна. Дяведиз рекье гьатзавайбур Даниял бегдин кIвале кIватI хьанвай чIавуз бегдин камаллу дидеди Шамилаз мукьва жезвай кьуьд себеб яз дагъдин кукIвалай элячIдай гирвеяр живеди кьадайдакай лагьана. Шамил адан фикирдихъ галаз рази хьанай”. (Гьажи Али — имам Шамилан секретарь).
Шамил Ахцегьиз гьикI атанай?
1848-йисуз Шамил Ахцегьиз вич-вичелай атанач, а чIавузни имамдиз лезгийри эвер гана. Ахцегьвийри имамдин патав кесерлу алимрикай сад тир Мугьаммад Наби эфенди рекье туна. Ада Шамилаз икI лагьанай: “Ша, имам. Чун вири ваз муьтIуьгъ я. Чаз вун атана кIанзава”.
Идалайни гъейри, Даниял бегди Шамилаз Ахцегьрин ва маса округрин агьалийриз имамдин дестейрик экечIиз кIанзавайдакай ва абуру чпиниз атун теклифзавайдакай кхьенай. Бегди имамдиз рекье тур кагъазда ихьтин гафарни авай: “Агьалийриз вун чинизни атана кIанзава”.
Яракьлу кьушунарни галаз имам Шамил Лезгистандин чилерал атай тек са сеферда урус аскерри кьегьалвилинни жуьрэтлувилин чешне къалурнай. Абурал императордин вири армияди дамахзавай. Къейд ийин хьи, лезги чилерал Урусатдин кьушунри кьиле тухвай дяведин гьерекатар, сегьнеламишна, са шумуд сеферда Санкт-Петербургдани къалурнай.
Имам кьушунарни галаз Лезгистандиз атай чIавуз ахцегьвийри, “Шамил тIимил кьушунар галаз атана” лугьуз, гьайифар чIугвазвай мани туькIуьрнай.
Ахцегьа авай къеледин кьушун 237 тфенг гвай тамам тушир кьве ротадикай, 27 аскерни 13 офицер авай артиллериядин дестедикай ибарат тир. 12-сентябрдиз абурал Мингрельский полкунин 1-батальондин 48 аскердикайни са офицердикай ибарат кIеретI алава хъхьана. 14-сентябрдиз КцIарай 200 аскерни 4 офицер авай гренадеррин ротани агакьна.
Имам Шамил кьушунарни галаз Самур дередиз атуникди Даниял бегдин кьушунар Рутул райондин вири мулкариз гьахьна. Адан кIвенкIвечи къаравулчияр Хуьруьга ва Кьака акъвазнавай. 8-сентябрдиз полковник Рот, 300 касдикай ибарат атлу ва 1000-дав агакьна аскерар авай пияда кьушунарни галаз (къейд ийин хьи, герек чIавуз абуруз куьмек гун патал Ахцегьрин къеледа пияда кьушунрин ротани гьазур хьана акъвазнавай), дагъвияр чукуриз алахъна. Анжах адалай и кар алакьнач. Самур дередин вири милиция Шамилан терефдал элячIна. Гьатта абурукай сада, гуя муьруьдриз акси женгина виже къведа лагьана, къеледай 3000 патрон къачуна ва гуьгъуьнлай абур муьруьдрив вахкана.
12-сентябрдиз Шамил вичин асул къуватарни галаз Рутулиз агакьна. 13-сентябрдиз имам наиб Гьажи-Мурад аваррин атлу кьушунарни галаз Кьурагьиз физвай рекье Грарин хуьруьз мукьва мулкарал акъваз хьана. Даниял бег Самур вацIун эрчIи патай винелди фена, Ахцегьривай тахминан 5-6 километрдин яргъа Ахцегьрин минералар квай цин чешмеяр алай чкадал.
Геничутлидай тир тарихчи, диндин алим Гьайдарбега хабар гузвайвал, Ахцегьрин агьалияр кьве патал пай хьанвай: са пай имам Шамилан терефдал алай, кьвед лагьайди — динсузрихъ галаз къеледа. Амма комендантдин руш Нина Ротан рикIел хкунрай малум жезвайвал, а чIавуз къеледа амайди анжах 40 кас тир. Гьелбетда, 40 кас са дестедай гьисабиз жеда, амма — зайиф. Идалай гъейри, абурун арада, кьулухъди чIугуна, Рутулай атанвай беглерни авай. Амайбур вири Шамилан патал алай. Тарихчи, динэгьли Мугьаммад Тагьир аль-Къарагьиди кхьизвайвал, “Ахцегьрин агьалийри, имамдин амай кьушунрив гекъигайла, викIегьдиз женг чIугвазвай ва къеледал гьужумзавай. И кар себеб яз абурукай гзафбур кьена”.
Мадни, аль-Къарагьиди вичин “Барика ас-суйуф аль-джабалийа фи бад аль-газават аш-шамилийа” кIвалахда кхьизва: “Кьушунар Ахцегьиз эвичIайла, абуруз имам атунал шад тир, ам вилив хуьзвай чкадин агьалияр акуна. Гьатта дишегьлиярни, аяларни Шамил атунал шад тир”.
Яшлубурун ихтилатрай малум тирвал, Шамил Ахцегьиз физвай рекье гьалтзавай кьван вири хуьрерин агьалийри, рекьин къерехра акъвазна, кIвалерин къаварал, кьакьанда авай чкайрал акьахна, ван алаз зикир авуналди, къаршиламишзавай. Имамни лезгийрив чIехи гьуьрметдивди эгечIзавай.
Гьажи Алиди (ам имамдин секретарь тир) хабар гузвайвал, Шамил Ахцегьиз 14 сентябрдиз нисинлай кьулухъ агакьна ва, чкадин жемятдихъ элкъвена, икI лагьана: “Куьн викIегь халкь я. Шумуд сеферда куьне урусрин иви экъична, шумудра куьне абурал алай парталар хтIунна. Икьван чIавалди ихьтин дяведа куьн куьмекчи галачиз авай. Чир хьухь, зун ва вири Дагъустан куь куьмекчияр я. Куь рикIевай мурдар (авт. — урусар) акъудна, терг авуна кIанда”.
Полковник Ротан журналда авай къейдерай ашкара жезвайвал, имам Шамил Ахцегьиз 15-сентябрдиз экуьнахъ фад агакьна. Жуьреба-жуьре чешмейра къейднавайвал, имамдин кьушунар 9-15 агъзур касдикай ибарат тир.
Гьужумрин эвел
15-сентябрь. Ахцегьрин вацI галай патахъай муьруьдри гъварар, кIарасар кутIунна гьазурнавай хараяр ахъайна ва къеледин цлариз мукьва жез гатIунна. Югъди женг давам хьана. И юкъуз къеледин кьушунрикай 20 кас телеф, 32-дал хирер хьана. Хирер хьанвайбурун арада полковник Ротни авай. Офицеррин советди цIийи командир яз Мингрельский рота галаз хтанвай капитан Новоселов тайинарна. Дагъвийрикай шумуд кас хкатнатIа, садани гьисабнач.
Гьужумар 16-сентябрдизни давам хьана. Нисинин арада дуьшуьшдай са агалкьун арадал атана: элкъуьрна къеле кьунвайбуру мортирадикай (дяведин яракь) гьазурнавай тупуни барутдин гьамбархана хъиткьинарна.
“400 путунив агакьна барут цавуз акъатна. Къеледин вилик экъис хьанвай вад лагьай пай (бастион) къандахдив агакьдалди михьиз барбатI хьана. Цлай ферер атана, хъалхъам акъатна. И цлахъ галаз алакъада авай кьве казармани тахьай мисал хьана. Яракьар хуьзвай кьве жебеханани уьцIена. Къеледин амай дараматрин цларайни ферер атанвай, къавариз, дакIарриз зиянар хьанвай. Къеледин цлай акъатнавай еке хъалхъамди къенепатаз гьахьун патал авай вири манийвилер тергна”. (аль-Къарагьи). Нина Ротан рикIел хкунрай якъин жезвайвал, “къеледа авайбуру вирида чпин эхир мукьва хьана лагьана фикирнавай. КичIевилин велвеладин, гьарай-эвердин нетижада капитан Новоселова кьве аскерни яна кьена…”. Амма… Аль-Къарагьиди кхьизвайвал, “Андидай тир Масигулавалай гъейри, къеле къачуз мад садани тади къачунач”.
Гьажи Алидин фикирдалди, муьруьдри чпи чеб и къайдада тухун наибрин арада авай чинебан икьрар тир. “Наибриз Шамил хъуьтIуьзни Ахцегьа амукьуникай кичIезвай. Къеле къачуртIа, Шамил ина гьакъикъатдани амукьдайди якъин тир. Гьавиляй наибри и карда имамдиз куьмекдач лагьана, чинеба гаф-чIал саднавай. Гьа и къайдада абуру хаинвал авуна”.
Къеледа авайбуруз хъалхъам ацIур хъийидай, чIуру гьалар арадай акъуддай мумкинвал хьана.
И дуьшуьшдилай кьулухъ кьве сят арадай фейила, 3 лагьай батареядал алай яракьар авай ящикда граната хъиткьинна. Сад-садан гуьгъуьналлаз арадал атай хъиткьинунри къеледин дараматдиз еке хасаратвилер гана. Телеф хьайибурун кьадарни гзаф тир. И юкъуз 29 кас кьена, 73-дал хирер хьана. Нина Рота кхьизвайвал, телеф хьайибурун кьадар гьатта 44-дав агакьнавай.
Бедирхан Эскендеров
(КьатI ама)
Лезги газетдин 2019-йисан 36-нумрадай
____________________________________________
Ягъунар 17-сентябрдизни давам хьана. Къеледа авай кьушунри дагъвийрин куьруь луьле алай кьве туп кукIварна. Йифен вахтунда къеле элкъуьрна кьунвайбуру чилин кIаник, цларихъ элкъуьрна, хъиткьиндай затIар кутуна.
18-сентябрни секинди хьанач. Нисиниз къеледин къваларив гвай кукIушрал акъазнавай урусрин кьушунрин арада гъулгъула гьатна. Абурун са пай хуьруьз мукьва хьана, амайбур лагьайтIа, вири дере тирвал чкIана. Дагълара тфенгар гвай аскерар пайда хьана, садлагьана тфенгрин ягъунрин ванерни акъатна. Ахцегьиз урусрин кьушунриз куьмекдиз Дагъустандин дестени галаз князь Аргутинский атанвайди якъин хьана. Женгер тухузвай аскеррин шадвилихъ сергьят авачир.
Аргутинскийдин дестеяр — Ахцегьа
Аргутинский вичин кIвенкIвечи кьушунарни галаз дагъдай агъуз эвичIзавай арада къеледин вилик экъис хьанвай 4 ва 5 лагьай паяра (бастион) авай муьруьдри кьулухъ чIугуна. И арада къеледа авай кьушунар акьалтIай дирибаш гьужумдиз экъечIна. Кьиле капитан Тизенгаузен авай 40 касдикай ибарат десте кьулухъ чIугур дагъвийрин гуьгъуьна гьатна.
Комендант Ротан журналда авай кхьинрал асаслу яз, Аргутинскийдин дестеяр Ахцегьрив 19-сентябрдиз нянин сятдин вадаз агакьна. Амма амай вири чешмейра и вакъиа 18-сентябрдиз кьиле фейиди яз къалурнава.
Аргутинскийдин дестеяр пияда кьушунрин 9 батальондикай, ракетчикрин кьве взводдикай, лишанчийрин ротадикай, балкIанрал алай аскеррин дивизиондикай, пуд вишев агакьна Дондин къазакьрикай ва ирид виш милицайрикай ибарат тир. Абурухъ тупар цIуд авай.
Грарин хуьре авай дагъвийрин дестейри Аргутинскийдин кьушунрин рехъ агална. Князь абурухъ галаз женг тухуз акъвазнач. Вичин дестеяр ада чапла патахъ элкъуьрна ва къеледиз къаншарда авай дагъдин тик пеляй агъуз эвичIиз гатIунна.
Тарихчи ал-Къарагьиди кхьизвайвал, имам Шамила кьецIи Мугьаммад Эфенди ал-Хумидиз дагъдай агъуз эвичIзавай урусрихъ галаз женг тухун патал 20 касни галаз рекье гьатун буйругъна. Гекъигун патал: 9 батальон 36 ротадикай ибарат я. Гьар са ротада — 200-дав агакьна аскерар. Ихьтин кьушундихъ галаз женг чIугваз анжах 20 муьруьд фена.
Аргутинскийдин къаншардиз ахцегьвиярни фена. Урусрихъ галаз кьиле фейи ягъунра и чIавуз гьатта дишегьлийрини, аялрини иштиракна, нетижада абурулай урусар чукуриз алакьна.
“Чун къеледа авай кьушунрихъ галаз, садаз садан ван къведайвал, кIевиз рахазвай. Аргутинскийди лагьана: муьгъ гьазура, зун са арадилай хкведа. Чаз гъварар бес жезвач, инсанарни авач лагьай жаваб хгана. БалкIанрал алай муьруьдар дагъвийриз хас викIегьвилелди Ахцегьривай са тIимил яргъа Самурдилай элячIзавай. Абур вацIун саки физ тежедай уламрай экъечIна, чапла патай дередиз гьахьна. Чавай, и уламрикай менфят къачуна, Самур вацIалай элячIна, Ахцегьар хуьз жедайни? Зи фикирдалди, — ваъ. Гзаф хаталу месэла тир”, — кхьизва урусрин генерал-майор Доливо-Добровольскийди.
Нина Ротан рикIел хкунрай
И ягъунра дишегьлийрини иштиракайди Нина Ротани тестикьарзава: “Чи шадвал геждалди давам хьанач. Дагъвийри Самур вацIал алай муьгъ чукIурна. Аргутинский вичин дестеярни галаз кьулухъди хъфиниз мажбур хьана. Абурун гуьгъуьниз гзаф кьадар лезгияр, гьатта дишегьлиярни кваз, рекье гьатна. Мад вири руьгьдай аватна…”.
19-сентябрдизни, гьа виликан йикъара хьиз, ягъунар давам хьана.
Йифен вахтунда къеле элкъуьрна кьунвайбур гьужумдиз фена. И вакъиадикай я имамдин секретарь гьажи Алиди, я ал-Къарагьиди кхьенвач. Амма Нина Рота рикIел хкизвайвал, «йифиз Шалбуз дагъдин кьилел Юпитерди нур гузвай. Адан ишигъдал чна ахъайзавай ракетайрин эквни алава хъхьана. Амма наибар, балкIанрал алай муьруьдар, гзаф кьадар пияда кьушунрини чал гьужумзавай. Кьулухъай кьве лезги гьатта къеледин цларал хкаж хьана. Тфенгдин ван акъатна… Абур цлалай аватна…”.
Нина Ротан рикIел хкунрай мадни малум жезвайвал, пакадин юкъуз, 20-сентябрдиз, Самур вацIун къерехдиз мукьва чкайра мейитар, хирер хьанвай аскерар, балкIанар кIватI хъийизвай. “Хъсан женгчияр я, лугьузвай сада къеледай, — кичIевал чидайбур туш”.
“Гзаф кьадар инсанар кьенвай. Гзафбур тупунин гуьллейрикни ири къирмейрик телеф хьанвай. Дяведа душман язух къведач. Есирда гьатун маса месэла я…”, — рикIел хкизва Нина Рота.
“20-сентябрдин йифиз зун ксанвачир. Са арада заз хуьр галай патахъай къеледихъ къвезвай дагъвийрин дестеяр акуна. Къеледин вилик экъис хьанвай сад лагьай пай алай чкадилай тфенгар ягъай ван акъатна. “Ла иллагьи ил-Аллагь” лугьуз гьарайиз, гъилера гапурар авайбуру пуд патахъай къеледал вегьена. 13 аскер телеф хьана. И чIавуз муьруьдар гурарин куьмекдалди къеледин цларал хкаж хьана ва са шумуд туп гвай артиллеристар кьуна. Абуру гъилин ишарайралди чпин патав эверзавай. Къеледин цларал абуру чпин пайдахарни куьрсарна. Новоселован руфунал хер хьанвай. Хъиткьинунрин нетижада капитан Тизенгаузенални хирер-кьацIар хьанвай… Пуд сеферда абур цларал хкаж хьана ва гьар сеферда элкъвена анрилай аватни хъувуна. Къеледин патарив гвай хандакIар мейитрай ацIузвай. Дагъвийрин гьужумар зайиф жезвачир…” (Нина Рот).
21-сентябрдин экуьнахъ, сятдин 11-даз, дагъвийри накьвадин сенгердив гвай тупуник цIай кутуна ва къеледин вилик экъис хьанвай сад лагьай паюнин пIипI хъиткьинарна. Им гьужумдиз эвер гунин лишан яз хьана. “Ла иллагьи ил-Аллагь” лугьуз гьарайиз, муьруьдри, гъилера гапурар аваз, нубатдин сеферда къеледал гьужумна. И сеферда абуру тупар гвай 1,4 ва 5 лагьай артил-леристрин дестеяр кьуна.
Бедирхан Эскендеров
(КьатI ама)
«Лезги газетдин» 2019-йисан 37-нумрадай
_______________________________________
Ал-Къарагьиди кхьизвайвал, имам Шамила къеледин са цлан пуна барут эцигун буйругъна. Барутдик цIай кутунмазди, къеледин цлай свар атана, анжах чкIанач. Къеледин къенепата авайбурук къалабулух акатнавай, ягъунар кьиле физвай чкайрилай катиз, абур къеледа авай кIвалера чуьнуьх жезвай. И сефердани тек са наибдилай (Ишичалидай тир Къадия) гъейри, къеледал мад садани гьужумнач. Гьар са наиб вичин аскерар саламатдиз хуьз алахъзавай.
22-сентябрдиз Мискискарин патав Аргутинскийдилай Гьажи Мурадан, Кебед Мегьамедован ва Даниял бегдин сад хьанвай къуватар са шумуд сятдин къене зайифариз алакьна. Лагьана кIанда, Даниял бег вич и чIавуз имамдин патав гвай. Гекъигун патал: и вакъиадилай 10 йис вилик викIегь дагъвийрин чIехи дестеди (Багьадин Хуршан делилралди, абурун кьадар 400 касдив агакьзавай) Мискискай Ахцегьиз физвай рехъ тамам са юкъуз чIехи гьужумдикай хвенай. А чIавуз дестеди Головинан 14 батальондикай ибарат кьушунрихъ галаз женгер кьиле тухванай. Амма и сеферда рехъ хуьзвайбур катдай чкадал атана. Аргутинскийдиз Ахцегьиз физвай рехъ ахъа хьана.
Къеледа и чIавуз полковник Рот вич хъиткьинариз гьазур жезвай. Нина Ротан рикIел хкунрай малум жезвайвал, лезгияр къеледин къенез гьахьна. Ягъунар давам жезвай. Кешиш дуьа кIелиз гатIунна. Кнаус кьенвай. Мехтулин, Мекка галай патахъ элкъвена, кис хьанвай. Полковник Рот къеледа недай суьрсет хуьзвай гьамбарханадиз эвичIна. Садлагьана са прапорщик пайда хьана. “Федор Филиппович! Ура! Ура! Чун къутармиш хьана. Лезгияр кьуд патахъ катзава. Куьнни килиг”, — гьарайзавай ада. Полковник Рот гьамбарханадай эхкъечIна. Кьуд патай къвезвайди урадин ван тир.
Ал-Къарагьиди кхьизвайвал, муьруьдарни къеледивай йигин камаралди яргъа жезвай. Имамдин кьушунрини кьулухъди чIугуна. Урусрин аскерри кьулухъай абурал гьужумзавай, есирда кьазвай, бязибур рекьизвай. Абур имамдин кьушунрин гуьгъуьниз Хуьруьгиз кьван атана. И хуьр тарашайдалай кьулухъ абур гъалибвал къейд авун патал элкъвена хъфена.
И ягъунра урусрин кьушунрикай 2 офицерни 90 аскер — телеф ва 9 офицердални 142 аскердал хирер хьана.
Гьажи Алиди хабар гузвайвал, кьенвай, есирда гьатнавай ва хирер хьанвай мусурманрин кьадар 300 касдив агакьнавай. Ал-Къарагьидин делилралди, и чIавуз кьейи ва есирда гьатайбурун чIехи пай Даниял бегдин инсанар тир. И кьадардик ахцегьвияр бажагьат акатнава. Ахцегьвийрин арада Шамилан муьруьдар хъфейдалай кьулухъни телеф хьайибур авай.
Тарихдин чешмейри шагьидвалзавайвал, кьушунарни галаз имам хъфейдалай гуьгъуьниз ахцегьвияр вуч ийидатIа тийижиз амукьна. И чIавуз жазадин серенжемар гатIунна.
Урусрин армиядин генерал-майор Доливо-Добровольскийди кхьизва: “Мискискарин хуьруьз мукьва са кукIушдал чаз са шумуд цIуд лезгидин атIанвай кьилер акуна. Абур чун дагъвийрин викIегьвилихъни вафалувилихъ агъун патал татарри гъанвайбур тир. КукIушдилай Мискискариз эвичIзавай чин мейитрив ацIанвай. Хирер хьана, чилел аламай дагъвияр аскерри инсафсузвилелди рекьизвай. И кардал машгъулбурун арада са ширванви авай. Вичин гъилевай туруналди ада чан кумай гьар сад рекьин хъийизвай. Аскеррин инсафсузвилер акур Аргутинскийди хирер хьанвай лезгияр къутармишзавай. Абурун уьмуьрдин патахъай жавабдарвал ада вичин офицеррин хиве тунвай…”.
Эхир
Бедирхан Эскендеров
«Лезги газетдин» 2019-йисан 38-нумрадай