Чна газетдин 29-нумрада писатель Гьаким Къурбанан “Яру Ярагъ” романдикай, “Азадвилин женгинин илим” кьил гана, жуван фикирар кхьенвай. Дугъриданни, писателди кIелзавайбуруз багъишнавайди инсандин женгчивилин руьгь арадал атунин рекьер гьихьтинбур ятIа, художественный образрин, абурун кьисметрин куьмекдалди раижзавай илимдин ктаб я. За ам тарихдиндалай артух философиядинни психологиядин, социологиядин роман тирди къейднавай. Гьакъикъатдани вирибурукай полководецар, я  шаирарни жедайди туш. Амма женгчивилин руьгь квай аскерар хьун, гуьзелвилин къадир авай инсанар  хьун вирибуруз талукь везифа я.

ЧIехи шейх, муьршуьд, алимрин алим, шаиррин шаир, дагъвийрин азадвилин женгерин руьгь ва регьбер хьайи  Ярагъ  Мегьамеда­  и рекьяй несилриз тунвай ирс — весияр гьихьтинбур я?

Дугъри я, чIехи алим-философ Агьед Гьажимурадович Агъаева Ярагъ Мегьамедан весийриз вичин илимдин кIвалахра гегьеншдиз анализ ганва, санлай абуруз “Намусдин философия” лагьанва.

ЦIийи романда чаз Ярагъ Мегьа­медан весийрин — вязерин (инал насигьатрин лагьайтIа, мадни дуьз жедай) ван гьеле ам аял тирлани жезва: “Зулун югъ. Къецел мише­къат­ я. Сифте живни къванва. Гьа ихьтин пакамахъ верчерин демекдай сифте яру жагъа алай кIек экъечI­на, кIвачер живедик хкIаз-хкIан тийиз, ада тадиз тIва­ларикай хранвай жу­гъундал лув гана, гьанлай уь-уь-яр­ ягъиз эгечI­на. Мегьамеда, и кар акуна, лугьузва: “Вун зурба я, чан Къу­къу, вуна жув азад авуна… Вун азад уьзден яни? Бес зинданда амайбурун язух тушни?” (6-чин).

Аялдин кьатIунрай аквазвайвал, кIекре верчеризни демекдай (зиндандай) экъечIдай рехъ къалурун лазим тир.

“Азад”, “азадвал”, “уьзденвал” гафар Мегьамедан ивида ава. Гьа цIукарикай ялавни жезва. “Азад” гафуниз къарши “къазад” гаф арадал гъайидини аял — Мегьамед я. Къазаддикай хкудна кIанда ви­рибур. Виридалайни азад ва бахтлу къуват яз Мегьамедаз цавал экъечI­­завай яру Рагъ аквазва. “Ярувал ивидин ранг я, Ам ислягьвилин ранг хьурай”, — дуьа кIелзава Мегьа­медан буба Исмаила. (14-чин).  И фикир хцини кьазва, чазни веси яз тунва. “Фекьи­ди пакамахъ папавай, хуьре кьейи­­ди аватIа, хабар кьада, зуьрнечиди — мехъер аватIа”, — насигьат гузва Исмаил бубади хциз,  чпел “Фекьияр” лакIаб алатIани. Хва, дугъриданни, мехъерринни шадвилерин терефдар яз чIехи жезва. Яни ибур масакIа фикирзавай фекьияр я.

“Карвандин рехъ — чи бубайрин­ рехъ я, — насигьат гузва Мегьамедаз адан чIехи дуст агъсакъал­ Бункь бубадини. — Ам михьиди, ис­лягьди, шадди хьун лазим я. Адет гьахьтинди я”. (40-чин).

Ихьтин насигьатни гадади кьазва. Вири уьмуьрда тухумдин тIвар­цIел леке тегъиз алахъзава.

“Гьар са инсандиз кутугай тIвар герек я. ТIварцIи инсандал абур гъизва, инсандин тIвар хкажзава. Адавай бегьем  крар авуна, чилел вичин тIвар таз жезва”, — насигьат гузва гила хуьруьн имам хьанвай (буба Исмаил рагьметдиз фейидалай кьулухъ) Мегьамеда “ЛукIар” лакIаб алудун патал Рагьманрин векилриз. Им вири несилриз гузвай насигьат тушни бес?

ТIварцIи хьиз, мад куь инсан руьгьдай гужлу, гъейратлу, насигьатлу ийизва? Имам Мегьамеда вичин мегькемада авай итимриз гузвай вязер — насигьатар гзаф я. Абуру санлай мусурман диндиз ибадат ийизвай вирибуруз уьмуьр тешкилунин бегьем конституция арадал гъизвай хьиз я:

— Куь ивидин шагьдамар чуькьвена кьунвай муьтIуьгъвал, ялтахвал, лукIвал квадара, абурукай жуван­ руьгь азад ая. Азад инсанар хьухь!

— Аллагьди негьнавай зегьримар, чехир, хъвамир. Имансузри чIуг­­­вазвай тенбек чIугвамир, къалиян сиве кьамир.

— Чарадан мал чуьнуьхмир.

— Масадаз тапарармир!

— Масад алцурармир!

— Гьарда жуван намус михьидаказ хуьх!

— КIвале, хуьре, къерехда жуван нефс хуьх!

— Къанихвилиз тербет це…

Мегер ихьтин насигьатрихъ къенин аямдани, вири уьмуьрдани акьалтIай  гереквал авачни?

Имам Мегьамед вич гьа вичи лагьай рекьерай виликди фена.

Амма Урусатдин пачагьдин кьушунри (генерал Ермолов кьиле аваз) Дербент къачурдалай кьулухъ (ханари адаз рей  гана, аксивал къалурай уьзденар дустагъра туна) малла Мегьамедан вязерик (фикиррик) дегишвилер акатзава: “Эхь, чаз азадвал герек я. Азадвал къазанмишун патал яракьни кIанда, игитдин руьгьни. Яракьдилай руьгь зурба я!” (115-чин).

Тарикъатчи — Аллагьдин рекье чанни гуз гьазур муьруьдар (аскерар) гьазурзавай муаллим яз Ярагъ­дал хтайлани, Мегьамедаз вичин рикIе муг кутунвай кьилин суалдиз жаваб жагъизвачир.

“Чи инсанриз виридалайни гзаф азият гузвай месэла вуч я? Абур ханарилай, беглерилай аслу хьун, абурун зулумдик хьун, къазадик хьун я, — жаваб гузва вичи-вичиз ада. — ГьакI хьайила, абурун руьгь, рикI азад авуна кIанда. ГьикI? Са фикир-фагьум авуна, рехъ жагъурна кIанда…

Мад са месэла — хайи ватан ягъий­рикай азад авун… Имни руьгьдинни рикIин азадвилихъ галаз кIе­ви алакъада авай месэла я, — веревирдзава гила шейхди.  “Ватан­дин азадвал гьикI къазанмишда? Ягъи­яр гужлу я, чун — ажуз… Вуч­да? Халкь женгиниз гьазурна, къара­гъар­на кIанда…” (160 чин).

И фикирар давамарун яз, Ме­гьа­меда мад са вяз-веси алава хъийизва: “Гьажи Давуда халкь гьикI руьгьламишна? Жува чешне къалурна кIанда…” (160-чин).

Тарикъатди инсандивай Аллагьдин рекье вич “цIурурун” истемишзава. “Бес азадвилин руьгь гьикI кутада?” — суал эцигзава Мегьамеда вичин вилик. Жавабни гузва: “Тарикъатдин илимдик азадвилин месэла кутун лазим я…” (161-чин).

Ибурухъ галаз сад хьиз, инсан гунагьрикайни азад хьун лазим я. Гунагьар лагьайтIа, вирибурук, виридалайни гзаф ханарик, беглерик, фекьийрик, кавхайрик, ус­тIаррик, савдагаррик… квайди аквазва адаз.

Гьихьтин гунагьар? Мегьамеда жаваб гузва: “Кесибривай харж къачун, абурун девлет къакъудун, та­ра­шун, мал-девлет кIватIун, закат кесибриз пай тавун, нефс ахъаюн, тапарарун, алцурарун…” (161-чин).

Асиррай атанватIани, и келимайри чи девирдани гьикьван хцидаказ ванзава?! Чи къенин гунагькарриз и вязерикай хабар жедатIа?..

ЧIехи муьршуьдди гила генани важиблу месэлаяр къарагъарзава: итимрихъ галаз барабар ихтиярар дишегьлийрихъни хьун лазим тирди къалурзава. “Чун, мусурманар, са макъамдани сад масадан лукI хьун дуьз туш…” Ихьтин веси кьилиз акъудун патал шейхди вичин вири мал-девлетдилайни гъил къачузва, гунагьар хивяй акъудзава… (166-167-чинар).

Мад са важиблу веси — им диндин вязерихъ галаз санал медресайра дуьм-дуьз илимарни чирун герек  тирвилихъ галаз алакъалу я.

Шейх Мегьамеда вичин вахтунин маса алим ва арифдар Ахцегь Мирзе Алидиз “кьве лув квай кард” лугьун дуьшуьшдин кар туш. Дуьм-дуьз илимрини инсандин рикIяй лукIвал акъудзавайди раиж авуни шейх Мегьамед Ярагъвидин илимдин зурбавал мадни кьакьан дережадиз хкажзавайди аннамишна кIанда. Ругьанивили хьиз, инсан ажузар, усаларзавай маса къуват авачирди раижнава чаз шейхди! Им бес рикIелай фидай веси яни? Ярагъ Мегьамеда вичин цIийи илимдалди дин вичиз табиар авурди якъин я.

“ЛукI яз амукьдалди, игит яз кьи­никь хъсан я”, “Женг чIугу — куьн азад жеда! — Азад хьухь, инса­нар!” “Инанмишвили инсан къуватлу ийи­да, инанмишсузвили — зайиф”, “РикIел хуьх: лукIарин кпIар садазни ван къведач”, “Инсан азад яз хан­ва: ам я масадаз табий хьун, я ада масад вичиз та­­биарун лазим туш!”, “Ина — азадвал, ана — женнет ава. Жуваз вуч кIандатIа, хкягъа. Геж мийир…”

Ихьтин весийрин нур, метлеб, асирар алатайлани, квахь тавунвайди аннамишна, шейх Мегьамед Ярагъвидин илим махсус предмет хьиз чируниз, марифатдинни къанажагъдин тарс хьиз, кардик кутуниз лайихлу тушни?

Писатель Гьаким Къурбанан цIийи романди а везифа кьилиз акъу­диз куьмек гудайдал шак алач…

Мердали Жалилов