1941-йисан 22-июнь. Я телефондин,         я радиодин алакъа авачир дагъдин хуьруьз гьеле югъ нисини жедалди, балкIандин къвал гатаз, гьерекат кваз ВКП(б)-дин Хив райкомдин векил, ВЛКСМ-дин райкомдин секретарь Куьребегов акъатна.

Ада ва хуьруьн парторганизациядин секретарь Велиханов Нямета жемят чIехи мис­кIин­дин патав кIватIна. Цналвийриз фашистри Советрин уьлкведал хабарсуздаказ вегьенвайдакай лагьана.

Хуьруьн жегьилар, партиядин ва комсомолдин членар тир Велиханов Нямета, Агьме­дов Шихагьмеда, Къарабегов Эмира, Агьмедов Мегьамеда гьа и митингдал чеб хушуналди дяведиз фидайдакай лагьана ва райвоенкоматдиз арзаяр кхьена.

Дяве башламиш жедалди кьве варз амаз, 1941-йисан апрелдин эхирра аскервилиз гуьгьуьллудаказ фенвай цналвийри — Алиметов Гъу­ма­ра, Шагьпазов Велибега, Тагьиров Багъира­, Мегьамедмирзеев Абдулазиза жуьреба-жуьре частара къуллугъзавай. И кьегьал цналвияр дяведин цIаярин сифте ялаврик акатна, абуру­ игитвилелди чпин чанар ватан хуьнин рекье гана.

1941-йисан эхирдалди хуьряй дяведиз 27 жегьил фена. Абурун арада Къужаев Къурбали, Гьасанов Къурбан, Рагьмалиев Рагьмали, Мустафаев Аслан, Абдурагьманов Сефербег, Саидов Гьасан, Мирзашерифов Мегьамедагъа, стхаяр тир Абдул ва Эмирчубан Абдулмуслимовар авай.

ВикIегь дишегьлияр тир Абдулмуслимова Беса, Алиева Сувара, Рустамова Гевгьера Ф.Энгельсан тIварунихъ галай колхоздин бригадирвилин везифаяр хиве кьуна, фронтда авай чпин гъуьлерин патахъай кIвалахна. Абурун бригадайри 1941-йисуз 360 тонн техил кIватIна, 500 къарамалдиз ва 1200 лапагдиз алафар гьазурна, вахтунда зулун тумар цана. Вири жемят­ди чеб зегьметдин женгина кьегьалар яз къалурна.

Пуд хуьруькай ибарат тир Цналрин советда (Цналар, Курар, Камар) далу пата кIва­лахун патал улакьрин кьилдин бригада тешкилна. Ана къадалай виниз лежберар авай. Абурун ихтиярда 12 араба, 2 фургъун, 24 яц, 4 балкIан­ тунвай. Абуру недай суьрсет, пар­тал, посылкаяр, кагъазар райондиз, Белиждин­, Дербентдин ракьун рекьерин станцийрал агакьарзавай ва хуьреризни хкизвай.

Хуьре кьуьзуьбурукай, аялрикай, дишегьлийрикай нехирбанарни чубанар, лежберарни устIарар хьанвай. Хуьре амай кIвалах жезмай саки 300 касди юкъуз чуьлда, фермайра кIвалахиз, йифизни Ватан патал  женгина авай яру аскерриз гуьлуьтар, бегьлеяр, шарфар, чими парталар гьазурзавай.

Цналрин ирид йисан школада аскерриз гуьлуьтар, бегьлеяр хурун патал гьар классда кружокар тешкилна. Чими парталар цвадай кружокра, рушари хьиз, гадайрини иштиракзавай. 7-классдин ученик Къужаев Хсена 1942-1943-кIелунин йиса 90 жуьт гуьлуьтар храна, фронтдиз рекье туна.

1942-йисан ноябрдин-декабрдин варцара Хив райондай 300 кас Буйнакск шегьердин  патав фашистрин вилик пад кьун патал къаналар, дзотар, окопар туькIуьриз фена.

Зегьметдин фронтда гьакъисагъвилелди зегьмет чIугур цналвияр тир Агъаларова ФатIи­мадиз, Аливердиева ФатIимадиз, Балахано­ва Иши­радиз, Садикьов Хидираз, Булаев Магьмудаз, Къарагадаев Мирзалидиз, Гьасанов Шам­судиназ “Кавказ оборона авунай” медалар ганай.

Хив районда истребительный отрядар туькIуьрна. И отрядрик Цналдилай Агьмедов Рамазан, Казимов Магьсуб квай. Абуру чкадин­ НКВД-дин органриз бандитрихъ ва дезер­тиррихъ галаз женг чIугунин карда куьмекар гана.

Вагьши душман Кеферпатан Кавказдиз агакьайла, адан вилик пад кьун патал Дагъустанда Эмирован тIварунихъ галай авиаэскад­рилья туькIуьрдайла, са йикъан къене (1943-йи­сан 2-январдиз) Хив райондин агьалийри 1,5 миллион манат, цналвийри лагьайтIа, 66 агъзур манат чпин хсуси пулар гана.

Дяведин цIаяра 60-далай виниз цналвийри­ чпин чанар Ватан патал къурбандна. ИкI, Ново­черкасскда дяведин училище  куьтягьай ка­питан Тагьиров Багъир 1942-йисан 10-ок­тя­брдиз­ телеф хьана, ам Малгобек шегьерда кучукнава. Агьмедов Шихагьмед 1944-йисан 22-августдиз Польшада хьайи женгера кьена, Шляхоц­ка шегьердин патав кучукнава. Агьмедов Агьмед 1944-йисан 6-августдиз Львовский областдин Дробыч шегьер патал женгера пуч хьана­. Велиханов Нямет Цналдилай Берлиндиз кьван фена, рейхстаг къачун патал женгера телеф хьа­на. Ам Брандербургдин сурара кучукнава­.

РагъэкъечIдай патан сергьятар хуьзвай Советрин кьушунрин жергейра цналвияр Мегьамедэминов Абдулгьалим ва Агьмедов Ражаб авай, 1945-йисалай гуьгъуьниз абур сала­матдиз хуьруьз хтана.

Цналрин хуьруьн юкьвални дяведин йиса­ра Ватан патал чанар гайибуруз гуьмбет-обелиск эцигнава. Хуьруьн юкьван школадин ая­лар адахъ гелкъвезва. Школадиз Велиханов Няметан тIвар ганва. Гьар йисан Гъалибвилин­ сувариз инал жемят кIватI жезва.

Рамазан Велибегов