Адетдин кар я, чна гьар вацран эхирдай ва я къвезвай вацран сифте кьиляй ЖКХ-дин коммунальный къуллугърай пулар гузва. Кассайрихъ учирарни, нарази агьалиярни жеда. Нарази хьунал гъизвай себебарни тIи­мил туш. Гьа вал нубат атайла, кассирди ма­лумарда: “компьютердин программади кIва­лах­завач”. Маса сеферда кассир чкадал же­дач. “Ам гьинава, мус къведайди я?” суалриз жаваб гудай касни гьатдач. “Къведа, гуьзета” лугьуда кабинетда авай сада. Агьалийриз чпин маса дердиярни ава эхир. Пул фад гана хъфида лугьузвайбур, сятералди акъва­зуниз мажбур жезва. Гьа ихьтин арайра еке учирарни арадал къвезва.

Коммунальный къуллугърин пулар датIа­на хкажунини агьалияр ажугъламишзава. Ми­сал яз, алай йисан 1-июлдилай Санкт-Пе­тербургда ва Дагъустандин къуншияр тир Кал­мыкияда, Ставрополда, Астраханда, Ады­геяда, Ростовда коммунальный къуллугърин къиметар 0,4 процентдин хкажнатIа, чи республикада — 2,3 процентдин. Эгер чи республикадин агьалийрив Россиядин маса регионра яшамиш жезвайбурув гекъигайла лап куьлуь мажибар, пенсияр агакьзавайди фикирда кьуртIа, рекъем екеди я.

Алай вахтунда Махачкъалада са киловатт электроэнергиядай 2,58 манат (цIуд йис вилик­ 67 кепек тир), са кубометр газдай — 5,6, зирзибил тухунай 64,21, техобслуживанидай — 991, цяй — 8,55, канализациядай 3,7 манат къачузва­. Хиве кьуна кIанда, виридахъ вахт-вахтунда кассайриз пулар гудай мумкинвални, такьатни жезвач. Нетижада буржарни акьалтзава.

Эхиримжи йисара чаз буржара гьатай инсанар пара акуна. Садбур бизнесдал машгъул хьунихъ, масадбур кредитар къачунихъ, пуд лагьайбур хсуси кар ачухунихъ галаз алакъалубур. Мехъерар ийиз, яшайишдин кIвалер, автомашинар маса къачуз мукьвабурувай, дустаривай буржар къачурбурни гьа буржар вахкуз тежез кIеве гьатай дуьшуьшар тIимил туш. Нетижада абур чеб эменнидикай, багьа маса шейэрикай магьрум хьана. Гьатта садбур дустагъра гьатна…

Эхь, бурж къачун регьят я, амма бурж вахкун гьамиша виридалайни четин месэладиз элкъвезвайди я. Халкьдин мисалрани и кар гьакI тIвар патал къейднавайди туш. “Бурж итимдин гъуьл я”, “Буржлудан чинин са пад чIулав жеда”, буржлу яз амукьдалди,­ гишиндиз амукьун хъсан я”, “Бурж вугудайла — дуст, къахчудайла — душман”…

Винидихъ чна тIвар кьур буржарал алай вахтунда мадни сад алава хъхьанва. Агьалияр гьукуматдиз буржлу яз амукьун. Яни коммунальный жигьетдай гьукуматдин ва маса идарайри ийизвай къуллугърай вахт-вахтунда пул тагун ва буржарин кьадар агъзурриз, миллионриз акъатун. Ихьтин ксар вири уьлкведа ава ва абурун кьадар йис-сандавай артухни жезва. И кар фикирда кьуна, РФ-дин Госдумади бурж алайбурун гьакъиндай са бязи законарни кьабулна. Абурукай садни бурж алайбур уьлкведилай къецепатаз ахъай тавун я. Шаз и закондин бинедаллаз маса уьлквейриз ял ягъиз, савдаяр ийиз ва маса дердияр аваз физ кIанзавай са миллион кас сергьятдилай ахъайнач. Мисал яз, цIи гьаждал физ кIанзавай дагъустанвийрикайни коммунальный, алиментрин буржар алай 300 кас элкъуьр хъувуналда. Статисти­кадин делилралди, алатай йисуз къецепатан­ уьлквейриз физ кIанзавайбур 45,5 млрд манат буржар вахкуниз мажбурна.

Дагъустанда чпиз ийизвай коммунальный къуллугърин буржар алайбурун кьадарни тIи­мил туш — агъзурар. Мисал яз, шаз респуб­ли­кадин суддин приставрин управленида  ЖКХ-дин къуллугърин буржар вахчунин гьа­къиндай 2 агъзурдалай виниз агьалийриз талукь делояр авай. Буржарини 58 млн манат тешкилзавай. Анжах са Махачкъала шегьерда чими цин ва кIвалер чими авунай 40 млн манат пул таганвай агьалияр ава. Бязи ксарал 200 агъзур манатдин бурж ала. Законрал амал тийизвай ихьтин агьалийривай буржар вахчун патал приставрив 1000-дав агакьна делояр гва.

Буржар вахчун са акьван регьят кIвалах­ни туш. Бязи агьалийри къастуналди йисаралди ЖКХ-дин къуллугърай пулар гузвач. Гьелбетда, сифте нубатда, гьа ихьтинбурулай приставрин управленидиз талукь чарар кхьизва.

“Дагестанэнерго” ОАО-дин инспекторрихъ галаз санал суддин приставри буржар вахчун патал рейдер тешкилзава. Им нетижа арадал гъизвай серенжем я. Алатай йисан сифте кьиляй рейд ийидайла 9 касдин 160 агъзур манатдин къимет авай мал-шейэрал къадагъа эцигна, яни абур тулкI авуна, маса гана, пул коммунальный идарайрин гьисабдиз хъияна.

Рейдер, ахтармишунар авурла, аламатдин са кар ачух жезва. ЖКХ-дин къуллугърай­ пул тагузвайбур асул гьисабдай кесибар, лап кIеве авайбур ваъ, чпихъ вири жуьредин мумкинвилер авай ксар, хизанар я. И кар зазни ашкара я. Чи кIвалера 82 хизан яшамиш жезва. Гьар кварталда подъездрин ракIарал буржар алайбурун сиягьар алкIурзава. Де вун мягь­тел жемир. МВД-дин полковникдин хи­зан­дал 145 агъзур манатдин бурж ала. 30, 50,­ 70, 100 агъзур манатар буржлу тирбурни ава. Гьабурни бизнесменар, карчияр, гьукум­дин­ хъсан къуллугърал алайбур я. Шегьерда­ ахьтинбур гзаф ава. Иллаки кьакьан жугъун­рин­­ къенера  хкажнавай зурба къелейра чуьнуьх хьанвай “цIийи дагъустанвияр”. Абуру чпин утагъриз я ахтармишдайбур, я приставар, я ма­сабур ахъайзавач, йисаралди пулар­ни тагуз вердиш хьанва. Амма я “Дагестан­энер­годи”, я  республикадин талукь органри абуруз буржар гьалалдач. ГьикI авуртIани, чпиз ийизвай къуллугърай пул гуниз мажбурда­.

Инал са ихьтин карни къейд тавуна жедач. Россияда коммунальный къуллугърай тIимил пулар къачузвай 10 регион тайинарнава: Севастополь, Ингушетия, Дагъустан, Хакасия, Алтай, Калмыкия, Башкирия, Забайкалдин край, Курскдин, Костромадин областар. Эгер юкьван гьисабдалди са вацра Россияда агьалийри коммунальный къуллугърай  4200 манат гузватIа, Дагъустандин агьалийри алатай йисуз юкьван гьисабдалди 2500 манат гана. Республикада коммунальный къуллугърин тарифар гъвечIибур ятIани, буржар екебур ала. МВД-дин экономикадин рекьяй хатасузвилин ва коррупциядиз акси серенжемар кьабулдай управленидин векилди лагьайвал, 2019-йисан 1-январдин делилралди, Дагъустандал газ ишлемишунай 12 ва электроэнергиядай 28 миллиард манат буржар ала.

Къе садазни сир яз амач, йиса кьве сефер­да коммунальный къуллугърин тарифар хкажзава. Гъилевай йисан 1-январдилай къиметар 1,7 процентдин, 1-июлдилайни 2,4 про­цент­дин хкажна. Къведай йисуз и рекъемар мадни­ виниз акъатда. Пешекарри тестикьарза­вайвал, коммунальный къуллугърин къиме­тар­ виридалайни москвавийриз багьаз (4,8 процентдин хкаж жеда) акъвазда. Санкт-Петербургда — 4,5, Кабардино-Балкарияда, Чечняда — 4, Дагъустанда 3,8 процентдин хкаж жеда.

Са рахунни алач, налогар гана кIанда. Сад, кьве вацра тагайтIа, акваз-акваз буржни арадал къведа. Жезмай кьван жув буржуник акатдайвал авуна кIандач. Гила чин тийизвай касни амайди туш, гьукуматди кесибриз, кIеве авайбуруз, гзаф аялар авай ва тамам тушир хизанриз, субайдиз яшамиш жезвай пенсионерриз ва дяведин ветеранрихъ галаз барабар авунвайбуруз кьезилвилер, субсидияр гузва. Идакай дуьзвилелди менфятни къачуна кIанда. Алай буржар алудна ва я коммунальный идарайрин векилрихъ галаз меслятдивди бурж алуддай вахтар тайинарна, субсидияр къачудайвал авуна кIанда.

Нариман Ибрагьимов