Тарихчийри къейдзавайвал, чи йикъарин Кьиблепатан Дагъустандин ва Кеферпатан Азербайжандин мулкарал VI-XIII асирра Лакз (Лакзан, Лекия, Лакзистан) тIвар алай пачагьлугъ хьана. И къадим уьлкведикай малума­тар гузвай тарихдин кхьинрин чешмеяр тIи­мил ава. Юкьван виш йисарин авторрин кIва­лахра Лакзидин меркездикай са гафни лагьанвач. XX асирдин бязи тарихчийри (мисал яз,  А.Е. Криштопа. “XIII-XV асиррин Да­гъустан”) ЦIа­хур Лакзидин меркез яз гьисабзава. Лезгийрин тарихдиз талукь яз интернетда авай порталда чапнавай Алпан Акиман “Лекз (Лакз)” ма­къа­лада и уьлкведин сад лагьай меркез Билисан яз къалурнава. Арабрин алим ва ли­те­ратор аль-Казвиниди вичин кIва­лахра ЦIа­хур Лакзан уьлкведин кьилин шегьер хьайиди къейднава.

Пачагьлугъдин мулкар

X асирда Лакз агъулар, лезгияр, рутулар, цIа­­хурар яшамиш жезвай, Самур, Кьурагь, Чи­рагъ ва маса вацIар авахьзавай мулкарал экIя хьанвай. Арабрин тарихчи Балазуриди къейд­завайвал, Лакз Самур вацIунни Шабран ше­гьер­дин арада аранда авай. Арабрин маса тарихчи ва географ Масудиди хабар гузвайвал, Лакзидин халкь и мулкара виридалайни кьакьан дагъ­лара яшамиш жезвай. XIII асирдин мусурманрин энциклопедист Йакъута “Лакз Дербентдин кьулухъ галай уьлкве я” лугьуз кхьизва. Куьрдерин тарихчи Ибн ал-Асира (1160-1234) вичин кIвалахра Лакз гагь Кьиблепатан Дагъустан, гагь Дербентдинни аланрин (куьчери тайифаяр) арада авай область яз къа­лурнава.

Географ аль-Истагьриди перс чIалаз таржума авунвай “Рекьерин ва уьлквейрин ктабда” ихьтин келимаяр ава: “И гьуьлуьн (яни Хазар гьуьлуьн) къерехдал гъвечIи, амма бе­рекатлу Шабиран шегьер ала. Ам гзаф кьадар хуьрерикай ибарат я. Ширвандин ва Бакудин сергьятрив кьван Жасмадан, Дербак, Лакз тIварар алай хуьрер экIя хьанва. Лакз вилаятда чкадин агьалийри гьайванар хуьзвай дагъ ава. Ина къаравулрин патахъай игьтияж авач…”.

“Ширвандин ва Дербентдин тарих” ктабда­ рагъакIидай ва шаркь патан Лакзидин тIварар кьунва. Алим Амри Шихсаидован фикирдалди, ктабда, мумкин я, кьилдин кьве уьл­кведи­кай ихтилат физва. Арабрин IX-X асиррин ав­торри Лакзидин меркездин тIвар кьунвач. Ам­ма­ алим Закария аль-Казвиниди ЦIахур Лакзидин­ кьилин шегьер тирди тес­тикьар­за­ва. Шихсаидова гьисабзавайвал, аль-Казвиниди тIвар кьазвай Лакз, рагъакIи­дай патан Лакз яз хьун мумкин я.

Тарих

Лакз пачагълугъдикай малуматар гузвай арабрин автордин сад лагьай чешме 722-йисуз арадал атана. Балазуриди хабар гузвайвал, са­санидрин шагь сад лагьай Хосров Ануширвана (531-579-йисара регьбервал гана) шаркь патан Кавказ кьурдалай кьулухъ гьар са областда кьилдин шагьлугъ арадал гъана ва абу­рун кьиле кьилдин шагьар тайинарна. Абурун арада Вахрарзандин, Филандин, Таба­сарандин, Лакзидин, Лирандин шагьар авай…

Якъин жезвайвал, сасанидрин пачагьди вичи муьтIуьгъарай мулкарал алай вилаятрин кьиле чкадин регьберар акъвазарна. Алпан Акима къейдзавайвал, “лакз” гафунин дувул “лак” гафуникай (чкадин чIаларалди “лаг” — “инсан”)  арадал атанва лугьуз тестикьарзавай тарихчи В.Минорский гъалатI хьанва. Гьакъикъатда лагьайтIа, “лакз”, генани керчекдиз лагьайтIа, “лекз” гафунин дувулда “лек” — лезгийрин “лекь” гаф ава.

Лакз арабрин гьужумрин ­девирда

Арабар Дагъустандин мулкарал сифте яз XII асирдин юкьвара атана. 722-йисуз арабар нубатдин сеферда Дагъларин уьлкведин чилерал пайда хьана. Гьа са вахтунда Эрменистандин кьиле авай арабрин регьбер Харрис ибн Амр Таиеца лакзийрин уьлкведал гьужумна ва Хасмадандин патарив гвай чкаяр кьуна. Мумкин я, и гьужум­ са акьван “бегьерлуди” хьанач. ГьикI лагьай­тIа, адалай кьулухъ Таиец регьбердин къуллугъдилай алудна ва адан чкадал Жаррагь (Джаррах) тайинарна.

Арабрин маса сердерди — Марван ибн Му­гьаммада гьужумай чIавуз арабрин кьушунри Серир, Туман, Зирихгеран, Къайтагъ муь­тIуьгъарна ва чкадин агьалийрин хи­ве на­логар гун туна. А чIавуз хазаррихъ галаз дуствал хуьз алахъзавай Лакзидин пачагь арабрин кьушунрик экечIунивай къерех хьана. Арабрин авторри чпин чешмейра и пачагьдин тIвар са шумуд жуьреда кьунва: садбуру Рамазанан хва Авиз кхьенва, масабуру — Ар­бис. Налогар гуникай кьил къакъудна лугьуз 736-йисуз Марван ибн Мугьаммад Авизаз (Арбисаз) акси экъечIна.

1957-йисуз акъатнавай “Дагъустандин тарихдикай очеркар” ктабда кхьенва: “Ада Авизаз жаза гун патал Семердин (Самурдин — ?) дередал гьужумна. Чкадин агьалийрин къуватар зайифарна, уьлкве тарашна ва саки са йисан къене ина амукьна. Амма адавай Авиз авай кIеле муьтIуьгъариз хьанач…”.

Арабрин маса чешмеда и вакъиайрин гьакъиндай масакIа лугьузва: “Марван налогар­ гуникай кьил къакъудай лакзийрин пачагь авай кIеледив агакьайла, и пачагь куьмек тIа­лабиз хазаррин регьбердин патав фидайвал хьана. Амма рекье ам дуьшуьшдай чубан­ди ахъаяй хьел галукьна рекьизва. Чубан­диз ам лакзийрин регьбер тирди чизвачир. Идалай гуьгъуьниз Марвана лакзийрихъ галаз дуствилин икьрар кутIунна. Анжах са шар­тIуналди: лак­зийри гьар йисуз арабриз къад агъзур кило къуьл га­на кIанзавай. Марвана лакзийрал гуьз­чивал тухун Хашрам ас-Суламидал ихтибарна…”.

Гьа икI, Хашрам ас-Суламиди Лакзидин гележегдин пачагьрин тухумдин бине кутуна­.

Масуд Намдаран девирда лакзияр ислягьвилелди яшамиш жезвай. А вахтунда Шир­ваншагьдиз лакзийрикай арачияр авуна, гумикрив (тарихдин чешмейра къалурнавайвал, дегь девирра яхулриз (лакриз) гумикар лу­­гьузвай) Ислам дин кьабулиз таз кIанза­вай.

762-йисуз Лакз хазаррин гъиле гьатна. X асирда Лакз Ширвандин даях тир. 953-йисан сентябрдин вацра лакзийрин пачагь Хашрам Агьмад ибн Мунабби Дербентдин сердервиле хкяна. Амма 954-йисуз ам тахтунай вегье­на ва уьлкведай михьиз чукурна. Малум­ тирвал, кьилдинвал къазанмишиз алакьай Таба­сарандин регьбер Хайтамаз Лакзида чуьнуьх жедай чка жагъана. Лакзийрин арада­ гьакIни дербентдин раисрин (председателрин) кьил Муфаридж ибн Музаффарни чуьнуьх жезвай. Ибурулай гъейри, сельджукрин султандикай катай Ширваншагьдин стха Гуждагьам Салларни Лакзида далдаламиш хьанай.

XI асирдин кьвед лагьай паюна Кьиблепатан Дагъустанда Ширваншагьдихъ авай нуфуз артух жез гатIунна. 1074-йисуз Ширваншагьди шаркь ва рагъакIидай патан Лакзидин чилер кьуна. Чкадин агьалийрихъ галаз­ кьиле фейи ягъунрилай кьулухъ, 1074-1075-йисара, жемятдал къастуналди налог илитI­на.

Кавказда Аргун хандин кьушунрин гьере­катрикай малуматар гузвай са чешмеда къейд­­навайвал, лакзийри саки кьве вацран къене хулагуидрин пачагьлугъдин регьбердин кьушунар таъминарунин карда иштиракна. Ху­ла­гу­идрин тарихдин маса чешмеди ха­бар гуз­вай­вал, лакзийрин ва Къизилдин Ордадин арада алакъаяр авай: “…лакзийрин тайифайри­ Къизилдин Орда авай патахъ галаз сих алакъа­яр хуьзвай”. И кардин гьа­къин­дай ихьтин де­лилдини шагьидвалзава: 1319-йисуз лакзийри хулагуидрин Дербентда авай гарнизондиз шегьердиз Узбек хандин кьушунар мукьва­ жезвайдакай вахтунда хабар ганач. И кар се­беб­ яз чапхунчийри къеле регьят­диз къачунай.

Лакзидин халкь

Урусатдин арабист, тюрколог В.Бартольда къейдзавайвал, лезги чIалан дестедик акат­завай чIаларал рахазвай вири халкьариз­ “Лакз пачагьлугъдин агьалияр” лугьузвай. Арабрин авторри чпин кIвалахра и халкьар яшамиш жезвай шегьеррин тIварарни кьунва­. Мисал яз, Закария аль-Казвиниди XIII асирдин Шиназдикай икI кхьенва:

“Шиназ Лакзан пачагьлугъда авай шегьер­ я. Ам кьакьан дагъдин къерехдал экIя хьанва. Дагъдин кукIушра авай рекьелай гъейри, аниз фидай маса рехъ мад авач. Иниз физ кIанзавайда гъиле тIвал кьуна кIанда, гьикI лагьайтIа, шегьер авай дагъдин этегрив­ да-тIана къати гар жеда. Ихьтин макъамда тIва­луникай даях жеда. Ирид вацран къене ина мекьи я. Шегьердин агьалийри “ас-сульт” тIвар алай къуьл цазва. Ичерни битмишарзава ина. Агьалияр ислягьвилел рикI алай, кесибрив мергьяматлувилелди, патанбурув мугьманпересвилелди эгечIдайбур я. Сеняткарвилерикай рахайтIа, асул гьисабдай абуру жуьреба-жуьре яракьар гьазурзава…”.

Балазуриди агакьарнавай малуматрай ашкара жезвайвал, арабрин гьужумдин вахтунда Марвана Самурдинни Шабирандин арада, Лакзидин аранда авай мулкарал хазарар куьчарзава. Йакъутан кIвалахрай малум жезвайвал, “Лакз пачагьлугъдин халкь гзаф кьадардинди я. Абурун хуьрер аваданлу я, районрани гзаф агьалийри уьмуьрзава”. Ибн ал-Асира кхьизвайвал, монголрал сад лагьай походдин вахтунда Дербентдилай кеферпата “лакз” тIвар алай халкь гьалт­най…

(Макъала кхьидайла Википедиядин сайтдикай, лезгийрин тарихдиз талукь порталдикай, Амри Шихсаидован илимдин кIвалахрикай менфят къачунва).

Агьмед Магьмудов

( КьатI ама )