Кьиблепатан Дагъустандин тарихдиз талукьарнавай мад са хронограф винел акъатнава. Лезги хуьрерин тарихрикай, XVI-XVIII виш йисара ана кьиле фейи вакъиайрикай малуматар гузвай и хронограф араб чIалалди туькIуьрнавайди я. Адан са пай 1788-йисан октябрдин вацра кхьенвайди къалурнава. Икьван гагьди тарихчийри тахминан я лагьанвай вакъиаяр и хронографда авайвал ва гегьеншдиз къелемдиз къачунва. Арабдалди кхьенвай текст урус чIалаз элкъуьрнавайди чи машгьур алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Амри Шихсаидов я.

Ахцегь районда винел акъуднавай хронографди Ахцегь ше­гьерда, Хуьруьг, Рутул, Къумух, Мис­кискар, Докъузпара ва маса хуьрера кьиле фейи вакъиайрикай галай-галайвал ихтилатзава. Рутулрин, Къумухдин ва Къубадин гьакимри кьведра — 1540 ва 1543-йисара Ахцегьар гьикI цIай яна канатIа, Дербентдин гьаким Алхас Мирзеди 1542-йисуз Рутул гьикI тарашнатIа, 1688-1689-йисара султан Бархудар ад-Дербендиди ахцегьвийрихъ галаз гьикI женг чIу­гунатIа гегьеншдиз кхьенва. Идалай гъейри, 1730-1731-йисара Сурхай ханди, 1782-1783-йисара Ума ханди II Сурхаяхъ галаз санал Мискискариз гьикI басрух га­натIа къалурнава.

Гьа са вахтунда хронографда Надир шагьди лезги хуьрера гьихьтин вагьшивилер авунатIа, халкьдиз гьикI басрух ганатIа, лезгийри адахъ галаз гьикI женг чIугунатIа къалурзавай вакъиаярни гьатнава. Хронографдин кьвед лагьай паюна Ахцегьринни Рутулрин арада кьиле фейи 7 йисан дяведикай, 1721-йисуз Гьажи Давуда ва Сурхай ханди, 1773-1774-йисара Мурсал ханди Шамахи кьуникай гегьеншдиз кхьенва.

Вакъиайрин са паяр XVIII асирдин 20-йисара лезгийринни урус пачагьдин кьушунрин арада кьиле фейи женгериз талукьбур я. Шихали ханни Сурхай хан кьиле аваз лезгийри Къубадин Алпан хуьруьн патав урус кьушунар гьикI кукIвар­натIа, и женгера Малла Юсуф, Малла Шуайб ва Къурбан хьтин къагьриманар гьикI гьелек хьанатIа ге­гьеншдиз кхьенва. Идалай гъейри, 1729-1730-йисара Бутхуьруьн ­агьалийринни урусрин кьушундин арада кьиле фейи дяве рикIел ­хканва.

Хронограф  XVI-XVIII виш йисара  лезги  хуьрера  хьайи  вакъиаяр чирун патал гзаф къиметлу чешме я.

Гуьлхар Гуьлиева, «Самур» газетдай