Дяве… Ам гьи чIавуз хьайитIани, чIе­хи ивийрихъ, магьрумвилерихъ, мусибатрихъни имтигьанрихъ галаз алакъалу тирдал шак алач. “Дяве каш я, дяве мекь я”, лагьана, къимет ганва  душман русвагьзавай вичин ялавлу цIарара Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира, 1943-йисуз Кеферпатан Кавказдин хуьрерани шегьерра немсерин чапхунчийри арадал гъайи мусибатар акурла. Ватан хуьнилай чIехи везифа авачирдини къейднава чIехи шаирди:

Ватан фалайни артух

Гьава хьиз чаз герек я.

Ватандиз даим къуллугъ

Ийидай хва эркек я…

Дагъустандал Хаттабанни Басаеван гъилибанри — террористрин международный кIеретIри чапхунчивилелди гьужумайлани, чи халкьди еке имтигьанриз дурум гана. Неинки душманар чи чилелай чу­курна, гьакI Дагъустандин битаввал, чIе­хи Россиядин садвал, адан Конституциядин къурулуш мягькемдиз хвена. Игитвилин чешнеяр садни кьвед хьанач. А йи­къа­рин хроникаяр гъилелай хъувурла аквада хьи, дагъустанвийри чIехи Россиядин Фе­дерациядин кьушундин частарихъ галаз санал чпин гьакъикъи къаст, руьгь, чин ва астIар гьихьтинбур ятIа раижна. “Диндин стхаяр” лугьудайбурун гьакъи­къи къас­тар гьикьван чIулавбур, хаталубур тир­тIа, вири дуьньядиз субутна. Гилан­ ИГИЛ (Россияда къадагъа эцигнавай) лугьудай вагьши тешкилат гьа чIавуз арадал­ гъиз кIанзавай. АкI хьанайтIа, чи хьтин кьадардиз тIимил тир миллетрин гьал, Россиядин къурулушдин кьисмет гьикI же­дай­тIа лугьун четин я. Амма дагъустан­вийри къалурай садвилиз, аслу туширвал ва хушбахтвал патал чIугур женгериз къимет гуналди, РФ-дин а чIаван Премьер, гилан Президент В.Путина гьавайда лагьаначир: “Икьван чIавалди заз куьн хуш тир, гила ашукь хьанва. Куьне Россия хвена…”

А йикъар чи рикIелни алама. Меркезда ва чи районрани хуьрера кьиле фейи хейлин крар, вакъиаяр вилералди аквадай, абуруз къимет гудай, “михьи дин” гвай “стхайри” республикадин хуьрерал (Ботлих, ЦIумада, Новолак, Буйнакский районра) гъанвай писликвилерикай гьар юкъуз, гьар са телепередачада, СМИ-рин маса такьатра гузвай хабарар веревирддай мумкинвал чазни хьанай.

Дагъустандин сергьятрин патарив, Чечняда, Гуржистанда, масанрани, туьтуьнихъ кьван яракьлу бандитрин кIере­тIар кIватI жезвайдакай хабарар фадлай агакьзавай. Чечняда 1994-1996-йисара кьиле фейи вакъиайри  а кар вири дуьнья­диз раижнавай, парабуру Дагъустан Чечнядин рекьел элячIун, ам Россиядикай хкечIун ачухдаказ вилив хуьзвай. Ихьтин гьалари гъейратлу са касни секиндиз тазвачир.

Ихьтин йикъал чун гьикI атана? Уьлкве чукIурунин, стха халкьар душманриз элкъуь­рунин къаст чи къецепатан душманри фадлай вилик эцигнавай. Абуруз куьмек чи къенепатан хаинрини гана. Къеняй тахай цал къецяй хаз жедач лугьуда. Горбачевни Ельцин  хьтин «реформаторар» ва абурун дестедин итимарни  папар авай чкада маса душманар герек жезмачир. И кар гила хиве кьазва. “Квевай иливар жезмай кьван сувери­нитетар къачу!” эвер гайи Россиядин сад ла­гьай президентди Кавказ санлай ялавра тун тавуна са кIам-шам амукьнай. Гьелбетда, ихьтин «ихтибарди» кьиле гар, рикIе «дуьнья кьунин»  ниятар авай бязи башибузукьар гьевеслу авуна, майданриз акъудна. А гъул­гъулайрин вахтунда ихьтин цIарарал чан ­атанай:

Вуч къал алаз авахьзава,

Рагъул ятар!

Зи рекьериз алахьзава

Рагъул ятар.

Винел гьикьван чиркер ала,

Рагъул ятар!

Куьгьне пешер, векьер ала,

Рагъул ятар…

(1990-йис. “Къенин югъ”,

ДКИ. 1992. 5-чин).

Гьайиф, и ятарихъ маса селлерни, гурваярни (гирвеярни) галай кьван. А кар гьар йикъан гьерекатрай, уьлкведа кьиле физвай мярекатрай ачухдиз аквазвай.

 Кьуьд алатна, гатфар къвезва,

Вуч ийин гуьзет?

РикIе, гатфар атуналди,

ЖезвачтIа лезет!

ГьакI алатиз физва вахтар,

Рагъул я ятар.

Луьледа хьиз, гуьлле алай,

Хурани я дар…

(1993-йис. “Девирдин дуван”.

ДКИ. 1998-йис. 55-чин).

Гьалар мадни къизгъин хьана. Къелемдикай ихьтин цIарар хкатзава:

 Гишинзавай кицI,

РикIе авай кичI,

Къакъуднавай маж,

Амачир ямаж,

Куьчеда ава,

Тежез са дава!

Амма зак кьадай,

РикIик хкIадай,

Кумайди хесет

Ийизвач гуьзет…

(“Девирдин дуван”,

ДКИ. 1998-йис. 152-чин).

Гьа и чIавуз “Чеченрин кампания” лугьудайди башламиш хьана. Кавказ, ХIХ асирдин эвелра хьиз, дяведин цIа туна.

И чIавуз чеб чпелай цIарарал чан атана:­

 — Вучиз акьван къал ала ви тевледал?

— Къал туш, акьул гьасил жезва келледа!

— Бес къуншияр жезвалда хьи жазданар?

— Жазданбуру хурай чпин гарданар!

— ГьакI жедани, я азиз лам, жанаби?

— ГьакI хъсан я, кIунар кIудиз ара-бир…

(“Девирдин дуван”,

ДКИ, 1998-йис.  184-чин).

Ватандин, инсандин, халкьарин кьисметрив икI эгечIуни “михьи дин” гвай “мусурман стхаяр” лугьудайбурни туьретмишайдал шак алач. Яргъалди секинвал, са­бур, садвал хуьз алахъай Дагъустандални экстремистринни торрористрин международный кIеретIри гьужумна. А югъ алукьдай­ди рикIи гьиссзавай.

 Къе вуч къал зи рикIе ава,

Туртур ятIа никIе авай?

ТIанур ятIа пипIе авай?

Гапур ятIа йикье авай?..

14.07.99.

* * *

Аллагь-Таала, куьз авачтIа ахвар заз?

ТIуьнватIа гьа ругун тавур кIахар за?

Чандал михьиз дакIун ала, ял яла,

Кьили кузва, къажгъанди хьиз,

звал алай…

1999-йис. Февраль.

* * *

Агъудиз къимет — къвердавай еке,

Шекер хьиз къалуз шуьрекат — леке,

КIантIа жува жув пад ая, къазун,

Авай туш вавай ийирди жузун…

 

Хъиткьинзава им, хъиткьинзава ам,

Элкъвезва кьилел, бахт я лугьуз,

гъам…

Жеда кьван ихьтин кенеф  квахьай вахт,

И тIегъуьн гьинай галукьнава чахъ?..

30.04.99.

А чIулав югъ алукьна. Басаевчийри чи пак накьварал чапхунчивилелди вегьена. Дагъвийрин хуьрер цIа туна, сифтегьан къурбандарни чав агакьна… Дагъустан ме­тIерал акъва­зариз кIанзавай, амма масакIа хьана!

Вуч мусибат-афгъан я къе акъатайди,

Намердвилин тIурфан я къе акъатайди.

Гарун хура, гуьллед хура тунва хуьрер —

Вафасузрин уфтан я къе акъатайди…

 

Къул туьхуьрна, кIвал чукIурна

беймирветри —

Намус маса гайибуру куьк ришветрихъ.

ЦIай ядани, динсузар, бес чи адетриз?

КIан хьуналди гьарамдин мал

куь жесетриз?

 

Пак я лугьуз, напаквилер илитIдани?

Гьакьван фад бес куь буш кьилер гицитIдани?

Дуьнья тахкваз,  къаних вилер ицитIдани?

Хаинвилелд чаз чи чилер бижитIдани?..

 

Инсанвилихъ вичин къанун-къайда жеда.

Гьар са патай дуьзгуьн рахун, файда  жеда.

Жанавурар я лугьуз, куьн атайтIани,

Къуьрер хьтин, руьцер хьтин гьайда жеда!

 

Чуру яргъи авуналди чара жедач.

Имандинни имансузрин ара жедач.

Пехъ сурарал фида, ичин тара жедач.

Гуж къалурмир, гужарив чун гъара жедач.

 

Виранайрихъ я миллет, я дин авай туш.

Я пак Къуръан, я Къуръандал кьин авай туш.

Я инсанрихъ галаз санал фин авай туш.

Гьавиляй я, абур чилел хуьн авай туш…

28.08.99.

Дагъустанвийри а вакъиайра чеб вужар­ ятIа чирна. РФ-дин кьушундин час­тарихъ галаз санал чи МВД-дин, ФСБ-дин къуватри, халкьдин ополчениди эвер тавур “мугьманриз” рикIелай тефидай ягъун­ кьуна. Къенепатан чуьруькчиярни секинарна. 

Зи Дагъустан? Им вуч тIегъуьн,

Им вуч тIал я атайди вал?

Къунши лугьуз, душман йигъи —

Вуч завал я атайди вал?

Темягь чIулав авай кьван, пагь,

Ви чуьллериз, гуьллериз ви.

ГьикI ахъайна кицIер геллегь

Убайризни хуьрериз ви?..

* * *

Яд чилерин чакв хъвайидаз,

ВакIарикай вак хъвайидаз,

Вичин велед — як хьайидаз,

БуьтIруьк яна, квак хьайидаз

Чарадан вуч къадир хьурай?

Адаз чи ягь гьикI чир хьурай?

 

Мегер дидед мам хъвайида

Ийидани фасад ихьтин?

Ламарикай лам хъвайидаз

Чиз амукьдач макьсад вичин.

Къуншидал гъил хкажайла,

Чидачни а гъил хадайди.

Иланди кьил хкажайла,

Илигна а кьил хадайди.

 

Зи Дагъустан! Ви гьар са хер

Зи хер я ам, зи иви я.

Амма къакъуд жедач ви хъвер —

Вун гьулдан я, вун кIеви я!

 

Тур гваз къведа — туруни вич

Яда вагьши — сур жагъида.

Зи Дагъустан кIудиз жеч гьич —

Адаз даим зур жагъида!..

21.09.99.

(Вири шиирар “Билбил базардал” ктабдай къачунва. ДКИ, 2007-йис)

Зи Дагъустанди, чIехи Россиядин сад тир хизанда аваз, вичин гележегдихъ еримишзава. Еришар гьелелиг явашбур ятIани, чи инанмишвилер дагълар кьван гужлу, гьуьлер кьван дерин я. Къе бандитар чукурайдалай инихъ къейдзавай 20 йисан сувари чун мадни гужлу, инанмишвилиз ва руьгьдиз чIехи ийизвайдал шак алач. Мубаракрай квез и сувар, азизбур!..

Мердали Жалилов