Газетдин алатай нумрада чна кIел­за­вайбур къадим Дербентдин тарихчи, “Дарбанд-нама” ктабдин автор, лезгийрин дегь девиррин алимрикай сад тир Лакзи Юсуфан уьмуьрдихъ га­лаз танишарнай. И сеферда чун маса арифдардикай — юкьван виш йисарин тарихчи, теолог Маммус ибн ал-Гьасан ибн Мугьаммад Абу Абдуллагь ад-Дарбанди ал-Лакзидикай (бязи чешмейра — ал-Лекзи) рахада. Ам тахминан 1040-йисуз Дербент шегьерда дуьньядал атана. Гележегдин алимдин буба, Абу-л-Валид ал-Гьасан ибн Мугьаммад ад-Дарбанди ал-Балхи ас-Суфи (ам 1064-йисуз рагьметдиз фе­на), вичин девирда машгьур арифдаррикай сад тир. Тарихдин чешмейрай якъин жезвайвал, Абу-л-Валид “Бухарадин тарихар” ктабдин автор Мугьаммад ал-Гунджаран (ам 1021-йисуз рагьметдиз фена) сухта тир.

Лакзи Маммусаз, Лакзи Юсуфаз хьиз, диндин гзаф гьадисар чидай. Станислав Прозорова вичин “Урусатдин империядин мулкарал ислам дин” кIвалахда къейдзавайвал, ам Баб ал-Абвабдин (Дербент) нуфуз авай шейхерикай сад тир. Адан тIварцIе авай “Лакзи” гафуни Маммус лезгийрикай тирди тестикьарзава.

Лакзи Маммуса Халифатдин жуьреба-жуьре шегьерра чирвилер къачуна: Багъдадда, Самаркандда, Бухарада ва юкьван виш йисарин Шаркь патан илимдин маса центрайра. Лезги алимдиз тарсар гайи муаллимрин арада арабрин машгьур тарихчи, теолог, 14 томдикай ибарат “Багъдаддин тарихар” ктабдин автор ал-Хатиб ал-Багъ­дади ава. Бязи чешмейри шагьид­валзавайвал, ал-Хатиб ал-Багъдадиди са вахтара Лакзи Маммусан дахдивай чирвилер къачуна. Къейд ийин хьи, ам вичин “Багъдаддин тарихар” ктабда ери-бине Бухарадай тир алимрин уьмуьрдикай рахадайла, Абу-л-Ва­лид ад-Дарбандидин илимдин кIва­лахрикайни менфят къачузва.

Чирвилер къачурдалай кьулухъ Лакзи Маммус Дербентдиз хквезва. И чIавуз къадим шегьердиз Гьашимидрин тухумдин векилри регьбервал гузвай. АкьалтIай бажарагъ ва алакьунар авай Лакзи Маммусакай чкадин эмиратдин тарихчи, чIехи кесер авай шейхерикай сад жезва.

Маммус ад-Дарбандди ал-Лакзи “Тарих Баб ал-Абваб ва Ширван” (“Дербентдин ва Ширвандин тарих”) ктабдин автор я. Лезгистандин ва вири Шаркь патан Кавказдин тарихдикай кхьенвай и важиблу кIвалахдин автор вуж ятIа чин тийиз гзаф вахтар алатна. Урусрин тарихчи Владимир Минорскийди вичин “X-XI асиррин Дербентдин ва Ширвандин тарих” ктабда кхьизвайвал, эхирни винидихъ тIвар кьур кIвалах лезгийрин юкьван виш йисарин тарихчи Лакзи Маммусан къелемдикай хкатнавайди тайин хьана. Араб чIалал кхьенвай и ктабдикай чи йикъарин алимриз Владимир Минорскийдин кIвалах себеб яз хабар хьана.

“Тарих Баб ал-Абваб ва Ширван” ктабдикай рахайтIа, ам кьве паюникай ибарат я: “Ширвандин пачагьрикай, гьар садаз ширваншагь лугьузвай” ва “Ба­ну-Хашимакай, Баб ал-Абвабдин регьберрикай, Маскатакай, сергьятдал алай областрикай…”. Авторди асул фи­кир Дербентда кьиле физвай вакъи­айриз ганва, Ширвандин тарихдикай ам анжах гуьгъуьнлай раханва. Ктаб кхьен­вай чIал девлетлуди, фикир желбдайди я. Автордиз Дербентдин тарих ва анин регьберрин тухумрикай гзаф делилар хъсандиз чизвайди якъин жез­ва. Ада чкадин регьберрин арада авай алакъайрикай,  абуру къунши ма­са государствойрихъ галаз ийизвай ­раф­тарвилерикай кхьизва, Дербентда ва адан патарив гвай мулкара авай тайифайрин, халкьарин тарихдай делилар гъизва, региондин сиясатдин уьмуьрда абурун иштиракчивиликай рахазва.

Лагьана кIанда, и ктабда 1075-йисалай кьулухъ Дербентда ва Ширванда кьиле фейи са вакъиадикайни раханвач. И делилди Лакзи Маммуса ам гъурбатда кхьейдан гьакъиндай ша­гьид­валзава.

1075-йисуз Дербентдин эмиратда гьукум Агълабидрин тухумдин векилрин гъиле гьатна. И чIавуз Лакзи Маммус, Гьашимидрин тухумдин векилрихъ галаз сих алакъада аваз хьайи алим, Дербентдай куьч хьуниз мажбур хьана. Гзаф чкайра машгьур хьанвай лезги алим Халифатдин меркездиз — Багъдаддиз физва. Лагьана кIанда, а вахтара и шегьер илимдин рекьяй чIе­хи центр яз гьисабзавай. Ина Лакзи Мам­муса Абу Бакр Мугьаммад ал-Марвазидин (адаз мад Ибн ал-Хадиба ад-Даккак лугьузвай) рехъ дава­мар­на. Лакзи Маммуса  ашаритрихъ ва суфийрихъ галазни амадагвилин ала­къаяр хуьзвай. Абурун арада чка­дин­ машгьур алимарни авай. Мисал яз, Абу-Гьамид ал-Гъазали, Абу-л-Гьуьсейн ибн ат-Туюри, Абу-Исгьакь аш-Ширази, Абу-Наср ал-Къушайри ва масабур. Лезги алим Багъдадда мукьвал-мукьвал  “ан-Низамийа” медресадиз физвай, жегьил алимриз вичелай алакьдай куьмекар гузвай. Мисал яз, Муса ибн Ибрагьим ал-Лакзидиз. И касди Лакзи Маммусан теклифдалди “ан-Низамийа” медресада ал-Гъазалидин регьбервилик кваз илимдин “Шафиитрин ихтиярар” хиляй чирвилер къачуна. Гуьгъуьнлай Лакзи Мусади Бухарада кIвалахна.

Къейд ийин хьи, винидихъ тIвар кьунвай медреса XI асирдин юкьвара Низами ал-Мульк лугьудай везирди арадал гъана. Ада медресадин кьиле а девирдин сейли философ Абу-Гьамид ал-Гъазали тайинарнай. Юкьван виш йисара и медреса чирвилер гузвай чIехи идара хьиз машгьур тир.

1096-йисуз гьаждал физва лагьана, аль-Гъазали хизанни галаз Багъдаддай куьч хьайи чIавуз, медресада 3000 студентди кIелзавай. 1116-йисуз ина Абу-л-Фатгь аш-Шагьрастаниди тарсар гана. Гуьгъуьнин йисара медресада персерин машгьур шаир Саадиди, арабрин тарихчи Салагь ад-Дина Аййубиди ва масабуру кIелна.

Лагьана кIанда, “ан-Низамийа” тIвар алай медреса тек са Багъдадда авачир. А йисара Низами ал-Мулька ихьтин тIвар алаз исламдин алемда хейлин медресаяр эцигнавай: Багъдадда, Нишапурда, Балхда, Гератда, Ис­фаханда, гьатта Дагъустандин ЦIа­хур­рин хуьрени. Тарсар гун патал ал-Гъазали, ал-Жу­вейни, Абу-Исгьакь аш-Ширази хьтин тIвар-ван авай алимриз теклифзавай. Медресайрин къваларив чIехи ктабханаярни кардик кутунвай. Чирвилер пулсуздаказ гузвай, студентривай ина яшамиш хьунай, тIуьн-хъунай пул къачузвачир. Тарихдин чешмейри шагьидвалзавайвал, ислам дин­дин машгьур хейлин векилри “ан-Низамийа” медресайра кIелна.

Фарида Санджахан Лакзи Маммусакай кхьенвай макъалада къейднавайвал, дегь девиррин лезги алимрин тIварар майдандиз ахкъудунин кардал гзаф йисара чи машгьур алим, РАН-дин востоковеденидин Институтдин къуллугъчи Аликбер Аликберов машгъул хьана. Лакзи Маммус Ярагъ Мегьамедал къведалди лезгийрин ва Да­гъустандин амай халкьарин уьмуьрда руьгьдин жигьетдай важиблу роль къугъвай алим яз гьисабзава.

Лакзи Маммусахъ вичин сухтаярни авай. Абурукай сада — суфий Абу Бакр Мугьаммад ад-Дарбандиди (ам XII асирдин сад лагьай паюна рагьметдиз фена) машгьур “Райхан ал-хака’ик ва-бустан ад-дака’ик” (“Базилик истин и сад тонкостей”) тIвар алай ктаб кхьена.

Маммус ибн ал-Гьасан ибн Мугьаммад Абу Абдуллагь ад-Дарбанди ал-Лакзи тахминан 1110-йисуз рагьметдиз фена.

(Макъала кхьидайла ФЛНКА-дин, Википедиядин сайтрикай, Урусатдин тарихчияр тир Станислав Прозорован, Владимир Минорскийдин, алим Аликбер Аликберован, Алпан Акиман кIвалахрикай менфят къачунва).

Агьмед Магьмудов