Алатай асирдин 50-йисар тир. Чи хуьруьн идарайрин цларилай ара-бир кьвед лагьай сеферда эвер ганвай ДАССР-дин Верховный Советдин, пуд лагьай сеферда эвер ганвай СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле кандидатдиз талукь сечкидин бюллетенар аквадай. Абурулай чаз элкъвей ачух чина берекат — нур, ири чIулав вилера дерин акьул-камал авай, гуьрчег къаш-къаматдин кас килигзавай.

КIанихъайни биографиядин куьруь делиларни кандидатдин программа ганвай. Вуж тир ам? Коммунистринни партийныяр туширбурун сад тир блокдин патай депутатвиле кандидат  Абдусалам  Мукьтадирович  Айдинбегов.  Кьиле физвай собранийрал, митинграл вирида рейсадвилелди адан тереф хуьзвай.

Абдусаламан буба, ялавлу революционер Мукьтадиракай Советрин ЧIехи Энциклопедияда ихьтин делилар ганва: “Мукьтадир Айдинбегов (ГъвечIи Мамед -1878-1919) — Азербайжанда И.В.Сталинан регьбервилик кваз кIвалахай кIвенкIвечи рабочий — революционеррикай сад. Ахцегьа дидедиз хьана. 1903-1906-йисара Бакудин нафтIадин мяденра ада большевикрин дестеяр, организацияр тешкилна. 1916-йисан октябрдиз И.Сталинани Бакудин большевикри кьил кутуналди тешкилай нафтIадин мяденрин рабочийрин Союздин активный иштиракчи. 1908-йисуз пачагьдин властри кьуна ва пуд йисуз Архангельский губерниядиз суьргуьнна. Февралдин революциядилай гуьгъуьниз М.Айдинбегова Азербайжандин зегьметчийрин арада большевикрин таблигъат тухузвай социал-демократический “Гуммет” тешкилатдин кIвалахда активнидаказ иштиракна.

М.Айдинбегов Дербентда Совет власть эцигунин женгина зегьметчийрин чIехи ру­ково­дителрикай сад тир. Азербайжанда революциядиз акси мусаватистрин гьукуматди агъавалзавайла (1918-1920), лежберрин арада чинеба кIвалах тухуз, Къуба патан лезги хуьрера яру партизанрин дестеяр тешкилиз, ин­тервентринни мусаватистрин гьукумдиз акси восстание гьазуриз хьана. 1919-йисан гатуз ам мусаватистри Къуба районда кьуна ва, ин­сафсуз зулумар авуна, анин дустагъда кьена”­. ИкI, Мукьтадир Айдинбегов машгьур пешекар революционер, азадвал, социальный гьахълу­вал патал женгинин чIехи тешкилатчи, Бакудин пролетариатдин зурба деятелрикай сад тир.

Салам 1912-йисуз Ахцегьа дидедиз хьана. Буба кьейила, адан анжах ирид йис тир. Кьилел итим аламачиз, четинвилера гьатай Ин­жи хвани галаз Ахцегьиз хтуниз мажбур хьана. Са кьадар  вахтар алатайла, гада Бакудиз детдомдиз ракъурун хъсан акуна. 1927-йисуз ам Дербентдин педтехникумдиз гьахьзава. Жегьил пешекар 1931-йисуз Яламадин мектебдиз муаллимвиле рекье твазва. Ба­куда­ хуьруьн майишатдин высший коммунистический школа акьалтIарай С.Айдинбегова Къуба шегьердин хуьруьн майишатдин техникумда студентриз социально-экономический предметрай чирвилер гана. 1936-йисуз Ахцегьиз хтай ам райОНО-дин заведующийвиле тайинарна.

1937-йисан ноябрдиз Ахцегь райондин комсомолдин организациядин патай делегат тир жегьил гьахъ-гьисабдинни сечкийрин областной конференциядал рахана ва ам ВЛКСМ-дин Дагобкомдин членвиле хкяна,  пленумдал школада кIелзавай ва студентар тир жегьилрин отделдин заведующийвиле тестикьарзава.

1939-йисуз Салам Азербайжан ССР-дин Компартиядин ЦК-дин ихтиярдиз рекье твазва ва октябрдиз анин комсомолдин кадрийрин рекьяй сектордин заведующийвиле тайинарзава. 1940-йисан сентябрдиз Азербайжандин Компартиядин ЦК-дин къарардалди С.Айдинбегов Москвадиз ВКП(б)-дин ЦК-дин къвалав гвай Высший партшколадиз кIелиз ракъурзава. Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, ам гуьгьуьллудаказ ополченцийрин жергейрик экечIзава ва меркез оборона ийидай сенгерар туькIуьрунин карда активвилелди иштиракзава.

1941-йисан эхирар. ВКП(б)-дин ЦК-дин оргбюродин къарардалди С.Айдинбегов Аз.ССР-дин Компартиядин ЦК-дин партийный кадрийрин сектордин заведующийвиле эцигзава. 1942-йисан майдиз  ам партиядин Хачмаз райкомдин сад лагьай секретарвиле хкязава. Ада зегьметчияр далу пата гьунарлу крарал руьгьламишзава, яшлубурун, етим-есирдин патахъай  къайгъударвална, фронтдиз, женгера телеф хьайибурун хендедайриз куьмекар гун тешкилна, баркаллу, гьакъикъи краралди халкьдин арада еке гьуьр­мет, авторитет къазанмишна.

1942-йисан 6-сентябрдиз СССР-дин оборонадин Госкомитет ВКП(б)-дин Дагобкомдин кIвалахда бегьем кимивилерин гьакъиндай месэладиз килигна ва партиядин област­ной Комитетдин Сад лагьай секретарвиле А.А.Алиев эцигна. Гьа чIавуз ВКП(б)-дин ЦК-дин  къарардалди Дагъустандиз партийный, советрин ва майишатдин тежрибалу работникрикай ибарат еке десте рекье туна. Абурун жергеда С.М.Айдинбеговни авай ва ам Обкомдин тешкиллувилинни инструкторский отделдин заведующийвиле тестикьарзава. Адан регьбервилик кваз и отделди 1942-йисуз Обкомдин бюродал килигай важиблу са жерге къарарар гьазурна: республикадин мул­куна партизанрин, халкьдин ополченидин дестеяр тешкилунин, истребительный батальонрин кIвалахдин гьакъиндай ва масабур. Салам Мукьтадировича чи республикадай фронтдиз гуьгьуьллубур рекье тунин кIвалах тешкилунин карда активвилелди иштиракна.

Дяведин йисара С.Айдинбегован лайихлувилериз государстводи виниз тир къимет га­на. 1944-йисан 4-майдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди Зегьметдин Яру Пайдахдин ордендиз ла­йихлу хьана.

1944-йисан сентябрдиз Салам Мукь­тадировича Москвада Высший партшколада кIе­лунар давамар хъийиз башламишна. Абур акьалтIарайла, ам ВКП(б)-дин Дагобкомдин пропагандадинни агитациядин рекьяй секретарвиле хкяна. И къуллугъдал алайла, ада Да­гъустанда СССР-дин Илимрин академиядин илимдинни ахтармишунардай база, дагъви рушарин интернатни галай дишегьлийрин, муаллимрин  институт ачухуниз талукь Азиз Алиеван планар уьмуьрдиз кечирмишунин кIвалахра активвилелди иштиракна­. Дагъустандин миллетрин векилрикай уьл­кве­дин центральный вузра виниз тир пешекарвилин кадрияр гьазурунин месэлайрин патахъайни С.Айдинбегова кьетIен къайгъу чIугуна. Гзаф терефрин дерин чирвилер, жуьреба-жуьре ­жавабдар къуллугърал кIвалаху­нин еке тежриба, лайихлувилер, алакьунар, агалкьунар авай коммунист ДАССР-дин Верховный Советди 1948-йисан декабрдиз Дагъустан АССР-дин Министррин Советдин Председателвиле ­тайинарзава. И чIехи къуллугъдал алаз, ам халкьдин майишат, экономика, культура, илим ва образование вилик тухунин стратегиядин метлеб авай месэлаяр гьялунал кьетIидаказ машгъул жезва. И къуллугъдал ам 1951-йисалди хьана. Чанда жигер авай, халкьдин кар патал кIевелай чалишмиш жедай, къастунал кIеви регьбер яз, Салам Мукьтадировичалай производстводин вири хилерай планар вахтундилай вилик тамамарун къазанмишиз, республикадин экономика виликди тухуз алакьна. Дагълух районар кIвачел акьалдун, муаллимрин кадрийрин патахъай къайгъу чIугун, агьалияр кIва­лах­дин чкайралди таъминарун, Ахцегьа ГЭС-дин дарамат эцигун, “Динамо” стадион туькIуьрун патал ада еке зегьметар чIугуна ва хейлин маса кIва­лахар кьилиз акъудна. ИкI, Абдусалам Мукьтадировича Коммунистрин партиядин, гьам Дагъустанда, гьам Къуба пата халкьдин патай зурба авторитет къазанмишнавай. Ам ДАССР-дин Верховный Советдин, СССР-дин Верховный Советдин депутатвиле, Дагобкомдин бюродин членвиле хкянавай. Илимдин рекьяйни виликди камар къачузвай. ИкI, Салам Айдинбегова, дагъустанвийрикай сифтебурукай яз, экономикадин илимрин кандидатвилин диссертация агалкьунралди хвена.

Министррин Советдин Председатель тирла, промышленность, хуьруьн майишат, куль­тура, искусство вилик тухунин карда къа­занмишнавай агалкьунрай СССР-дин Верховный Советдин 1950-йисан 12-ноябрдин Указдалди С.Айдинбеговаз Ленинан орден гана. Адан лайихлувилер, намуслу зегьмет пуд медалдалдини  къейднавай.

Касдихъ мадни еке планар, виликди финин мурадар, къастар, мумкинвилерни авай. Ам­ма, гьайиф хьи, ялавлу инкъилабчидин бажарагълу хцикай вил къязавай, ам виликди финиз манийвалзавай такIан, пехил, къуватар гзаф хьана ва абуру фигъилдалди шер-фитне кардик кутуна. ВикIегьдаз душманар гзаф жеда лугьуда. ИкI, 1951-йисан 20, 21-сентябрдиз кIватIай Дагобкомдин VII лагьай пленумдал алай месэла “Партиядин Дагобкомдин гьахъ-гьисабдин гьакъиндай ВКП(б)-дин ЦК-дин къарар ва областной парторганизациядин везифаяр” тиртIани, виликамаз меслят хьана, анал вирида Салам Айдинбегов русвагьзава. “Тарихдин метлебдин” и пле­нум­дин стенографический гьахъ-гьисаб ту­пIа­лай авур писатель, журналист Казим Казимова вичин “Имтигьанриз акъатай уьмуьр” кьил ганвай гегьенш, метлеблу ма­къа­лада (“Лезги газет”, 2012-йисан 26-июль, №30) къейднавайвал”, а пленумдин сценарий, анал рахадайбурун сиягьни виликамаз туькIуьр­навай.  А сиягьда авай 50 касдикай 27 раханалда, трибунадихъ атай-атайда С.Айдинбегов критика ийизва. Анжах са Кьиблепатан Дагъустандин векил Рамазан Юсуфова, республикадихъ агалкьунар хьайила, гьукуматдин кьилевайди гьикI пис кас жезвайди я ла­гьана. Адан гьахълу гафарин ван жедай, тереф хуьдай касни хьанач.

Казим Мегьамедшерифовича вичин ма­къа­лада давамарзава: а пленумдин “къарарри чи ватанэгьли, гележегда санлай чи халкьни республикадин кьилин къуллугъривай гьамишалугъ яз яргъаз авуна… Салам Ай­динбе­гов республикадин жавабдар кIва­лахдивай яргъа авуналди вири бес хьана лугьузвани куьне?! Гьинавайди я! Са кьадар вахтар арадай фейила, икьван гагьда са хизан хьиз  са­нал яшамиш жезвай… халкьар сад-садавай чара авуна… Маса миллетрин ве­килар жуьреба-жуьре чIаларал раха­з­ватIани, са миллет хьиз тестикьарна”. Философ Имману­ил Канта лагьайвал, “гьахълувал квахьайла, са затIни амукьзавач”.

С.Айдинбегов, рикIе гьахъсузвилин агъур пар аваз, Бакудиз ахкъатна. Салам Мукьтадировича 1951-йисан эхиррилай Азербайжандин Компартиядин ЦК-дин административный, планово-финансовый органрин отделдин заведующийдин заместителвиле, халкьдин майишатдин институтда, алишверишдин министрвиле, Азербайжандин госмединститутдин политэкономиядин кафедрадин заведующийвиле ва маса къуллугърал кIва­лахна. Са кьадар йисара ам гьа вуздин парткомдин секретарни тир.

ЧIехи алим яз, адан гъиликай хейлин монографияр хкатна, Бакудин, Москвадин илимдин журналра цIудралди макъалаяр чапна.

Винидихъ тIварар кьунвай Ленинан, Зегьметдин Яру Пайдах орденрилай гъейри, Салам Айдинбегов “Москва оборона авунай”, “Кавказ оборона авунай”, “Ватандин ЧIехи дяведин йисара гьунарлу зегьметдай”  медалризни лайихлу хьана.

Абдусаламанни Дарья Прокофьевнадин (ада лап хъсандиз лезги чIални чирнавай, мусурман динни кьабулнавай) гьуьрметлу хизанда кьве рушни са хва тербияламишна. Зелина Бакуда яшамиш жезва. Инжи Махачкъалада машгьур уролог я, къени кIвалахза­ма. Хва Мукьтадир (тIвар-ван авай стоматолог тир), 77 йисан яшда аваз, шаз рагьметдиз­ фена. Мукьтадираз Абдусалам тIвар алай хва ама, ада Белоруссияда кIелна, гьана свасни къачуна, МЧС-дин вуз куьтягьна, кIвалахза­ва­. Зелинадиз кьве духтур рушар, Инжидизни чаз виридаз хъсандиз чидай машгьур профессор Гьажи Гьуьсейнович Гашароваз са рушни хва ава: Заира филологиядин илимрин кандидат, Мурад стоматолог я. Абурузни­ чпин веледар ава. Сагълам ва бахтлу хьурай­ чеб вири — Айдинбеговрин машгьур тухум!

ЧIулав гьахъсузвили нервияр къарсатмишай чи баркаллу хва, халкь патал рикI куз хьайи камаллу регьбер, чагъинда (55 йиса) авайла, залан азардикди рагьметдиз фена. “Уьмуьр куьруь, амма машгьурвал, баркаллувал эбеди хьун мумкин я”, — лагьанай къадим Римдин машгьур оратор, адвокат, писатель, политический деятель Марк Туллий Цицерона. Бубани хва Айдинбеговрин уьмуьр куьруьди хьана, амма абурун тIварар, крар эбеди я. Салам Мукьтадирович Бакуда гьуьр­метлу ксар кучукдай Аллеяда фаракъатнава. Адан тIвар Дагъустандинни Азербайжандин тарихда, гзаф ктабрани газетра, энцикло­педийрани справочникра гьатнава. Махач­къа­лада В.И.Ленинан майдандал алай ам яшамиш хьайи кIвалерин цлал мемориальный плита алкIурнава. За гьисабзавайвал, са гьа и кардалди сергьятламиш хьун дуьзвал, гьахълувал туш.

Эхирдай къейд ийиз кIанзава хьи, эгер ви­ри крарикай авайвал, хьайивал, гьакъикъат лугьуз кIан хьайитIа, немсерин писатель, алим Георг Лихтенберга кхьейвал, “кIеретI инсанрин арадай тIуз, садан чуруни алугар тавуна, дуьзвилин, керчеквилин чирагъ тухуз  жедач…”

Ш.Шихмурадов