Къе  дуьньяда  кьиле физвай гьерекатриз, арадал атанвай гьа­лариз дикъетдивди килигайтIа, чавай ам звал акьалтнавай къаж­гъандив гекъи­гиз жеда. Эгер вахтунда къайгъу чIу­гун тавуртIа, ам алахьда, мумкин я, къулак квай цIай хка­хьунни.

Гила чна рикIел хкин. Чи уьлкведа 80-йисарин эхирра кьиле фейи вакъиаяр. Горбачеван “перестройка” — им къажгъандал звал атуникай тагькимарун тир. Гьелбетда, реформаяр тухун чарасуз хьана. Сталиналай гуьгъуьнин девирда социалистический хсусият чуьнуьхиз, вара-зара ийиз, халкьдин итижриз кIур гуз ва эхирни власть гъиле авайбуру жергедин зегьметкеш кьвед лагьай дережадин инсандай кьаз ва я са куьнайни такьаз башламишна. Гьатта партиядиз гьа­хьун патални къуллугъчидивай ришвет истемишзавай. Им власть ихтибардай аватнава, общество чкIи­дай гьалдиз къвезва лагьай чIал тир.

Зун инанмиш я, Горбачеваз Советрин Союз чукIуриз кIанзавайди ту­шир. Къуватлу уьлкведин кьиле хьун гьар са регьбердин дамах тушни бес! Анжах Горбачев реформаяр тухуз­ алакь тийидай, Россиядиз, урус халкьдиз акси къуватрин аслувилик акатай, кичIе регьбер хьана. Инал заз уьлкве “цIийикIа туькIуьр хъувунин” идеолог хьайи, Горбачева вири крар вичин ихтиярда вугай ЦК-дин секретарь Александр Яковлева Советрин Союз чу­кIу­райдалай кьулухъ са интервьюда лагьай гафар рикIел хкиз кIанза­ва. Яковлева хиве кьазва хьи, ада вичи ва вич кьиле авай “перестройщикри” неинки коммунизмдин идея ва СССР, гьакI урус халкьдин та­рихдин модель чукIурзавай. ЧIехи урус халкьдиз виш йисаралди душманвалзавай къуватрилай и чIулав кар алакьна. Гьавиляй чи уьлкведа 90-йисарин бедбахтвилер (за лу­гьуда: мусибатар) хьана. Гуь­гъуьн­лай Югославия,.. “рангарин ин­къи­лабар”, “арабрин гатфар”,.. Ирак, Ливия… Россия кьиле аваз теш­килай, са душмандинни тIем те­къведай къудратлу виликан Со­юздик хьайи советрин республи­кайрин миллионралди агьалияр гьелеквилик акатун. Акатай гьина хьайи­­­тIани Америкади вичин тIиш эцягъун. Яракь ишлемишзавай ­чуьруькар. Эхиримжи вахтара иллаки хаталу ва гзаф жезвай тер­актар. Гьатта тIебиатни къарсатмиш жезва: гзаф къурбандар галай залзалаяр, икьван чIавалди тахьай хьтин тIур­фа­нар, яд акьалтунар. Гуя ди­де-тIе­биатди вичи ийизвай ­тагькимарунар инсанри инкар авунилай кьисас вахчузва… Инсанрин ин­сансузвилелай кьисас. Заз акI я хьи, чи чилин шардал архайиндиз яшамиш жедай секин, хатасуз чка амач.

И чIурувилерин себеб вуч я? Газет кIелзавайди захъ галаз рази та­хьун­ни мумкин я, ятIани заз икI жаваб гуз кIанзава: кьилин себеб Совет­рин Со­юз чукIурун я. Жуван фикир я за лу­гьузвайди: алатай девирда дуьнья терездик хьун саки гьа сад хьтин гужлу кьве государство — СССР ва США авайвили таъминарзавай. Германияда Гитлер кьиле аваз агъавалзавай фашистриз ам терездикай хкудиз кIан хьана ва саки вири Европа чпин лукI­вилиз элкъуьрна. Фашистрихъ гьихьтин  къуват авайтIа гекъигун патал рикIел хкин. Дания, Голландия, Бельгия кьун ва ингилисринни французрин кьушунар кукIварна, Париждиз гьахьун патал фашистрин ­армиядиз анжах 50 йикъалай са тIи­мил гзаф вахт бес хьана. Францияди рей гана. Дуьнья чIехи хаталувилик акатна.

Вагьшивалзавай фашистрин  хура акъваздай къуват дамах гвай Ев­ропада авачир, США 1929-йисуз башламиш хьайи дерин кризисда (Великая депрессия) батмиш жезвай. Дуьнья фашистрин тIе­гъуьн­дикай къутармишайди Советрин Союз хьана. Гила РагъакIидай патан политикри лугьузва хьи, фашистар кукIварайбур, Дуьньядин кьвед лагьай дяведа гъа­либвал къазанмишайбур Американи Британия  я. Килиг садра гьихьтин ла­цу тапарар ятIа! СССР амайла, витI акъу­диз жезвайбур тушир. Гила чавай чи зурба Гъалибвал, Игитвал чуьнуьхзава. Лондонда ингилисрин парламентдин дарамат фашистри бом­баламишайла, Черчиллан вилерал акьалтай накъварни рикIелай алуд­зава.

Дугъри я, дяведин йисара США-ди чаз яракьралди, суьрсетдалди куьмек гана. А куьмек хьа­начиртIа, дяве четиндаказ, яргъалди фидай. Анжах а куьмек чав вугузвай бурж тир. Дяведилай кьулухъ Сталина ам къизилдалди вахкуз башламишнай. Генани лугьун, кризисда авай Европада Дуьньядин дяве къурмишунихъ галаз сад хьиз, океанрилай а пата авай Америка кризисдай экъечIиз башламишна: адан карханайриз яракьар ва дяведиз герек маса такьатар акъудунин заказар гзаф атана. Дяведин нетижада Америка лап девлетлу хьана. Советрин Союз гьи гьалдиз атанайтIа лугьунин лазимлувал авач. Им чаз виридаз хъсандиз чизва.

Гьа икI, алатай асирдин 40-йисара, абурулай гуьгъуьнин девирда дуьнья терездик кухтунин, пайгардик хуьнин къуват Советрин Союз — Россия, урус халкь, адан па­тав тупламиш хьанвай советрин амай халкьар хьана.

КьетIендиз къейд ийиз кIанзава. Советрин Союзда хьиз социальный гьахълувал хуьзвай, девлетлудини кесибди, чIехи къуллугъдал алай гьакимни жергедин фяле закондин вилик сад тир, зегьметчи инсан вини дережадиз хкажай маса общество инсаниятдин тарихда хьанач.

Советрин обществода капитализмдилай тафаватлу яз уьмуьрдин кьилин принцип пулуниз икрам авун, гьар гьи жуьреда хьайитIани девлетлу хьун тушир. Чи зурба уьл­кведа марифатдин, ахлакьдин ивирар, чирвилер къачун, ягь-намус, къуват ва къуватсузвал, девлетлувал ва кесибвал фикирда такьуна гьахълувал хуьн эвелимжи чкадал эцигнавай. Ихьтин ерияр квачирдаз инсанни лугьуз жедач. Мадни алава хъийин, эгер коммунизм туькIуьрзавайдан марифатдин кодекс мусурманрин ва хашпара динрин пак ктабра авай са жерге истемишунрив гекъигайтIа, квез абурукай хейлинбур гьа сад хьтинбур хьиз аквада.

Сталинан девирда хьиз экономика вилик тухунин еришрин йигинвал авай маса уьлкве дуьнья­дин тарихда хьанач.

Гилан аямдин жегьилар чIа­лахъ жедач. Советрин сад лагьай пятилеткадин йисара гьар са 29 сятдилай, кьвед лагьайда — 10 сят­ди­лай, пуд лагьайда — 7 сятдилай цIийи кархана кар­дик кутазвай! Идалай чIехи маса рекорд хьана. Дяведилай гуьгъуьнин акьалтIай четин йисара гьар са 6 сятдилай цIийи кархана ишлемишиз вахкузвай.

1950-йисарин сифте кьилера СССР-дин экономика вилик финин еришар аквазвай Рагъ­акIидай пад дили жезвай. Америкадин “Нейшнл бизнес” журналда 1953-йисуз ­акъатай “Урусри чав агакьарзава…” кьил ганвай макъалада къейдзава хьи, экономикадин рекьяй СССР-дин гужлувал артух хьунин еришар амай вири уьлквейринбурулай виняй я, а еришар США-дилай кьвед-пуд сеферда артух я. Генани, США-дин президентвиле кандидат Стивенсона ачухдиз малумарнай: “Эгер Сталинан Россияда производство хкаж хьунин гьа ихьтин еришар аму­кьай­тIа, 1970-йисалди урусрин производстводин кьадар (гьасилзавай вири продукция) Америкадиндалай пуд-кьуд сеферда артух жеда”. Эгер икI хьайитIа, къейдзава Стивенсона, нетижа Рагъ­акIидай патан уьлквеяр, эвелни-эвел США патал мусибатдинди жеда. Рагъ­акIидай патаз Россия гужлу хьана садрани кIан хьайиди туш. Гьа са вахтунда ада чи уьлкведин тежрибадикай, кисна, менфят къачун айиб кар яз гьисабзавач. Месела, США-дин пре­зидент, чIехи лайихлувилер авай политик Ф.Рузвельта вичин уьлкве кризисдай (Великая депрессия) акъуддайла экономика идара авунин Сталинан къайдаяр ишлемишна. Карханайрин иесияр, банкирар чпин чкадал ацукьарна, экономикада планламишунин, къиметар государстводин гуьзчивилик кутунин къайдаяр тайинарна.

Рузвельт камаллу политик тир. Адаз аквазвай хьи, США, Евро­падин ви­ри уьлквеяр кризисдин къармахра гьатнавайла, анжах тек са СССР гурлудаказ вилик физва. Кризисдин нетижада Америкадин банкрот хьайи виш агъзурдалай гзаф карханаяр агална, миллионралди пешекарар, рабочияр кIва­лах, недай фу авачиз амукьна. Са мус ятIани кефиник квай фермерар къекъверагвиле гьатна. Бейкарвал 28 процентдив агакьна.

Мадни, дяведилай гуьгъуьниз америкавийри советрин агалкьунрин себебар ахтармишна. Акуна хьи, “сир” советрин умуми образование тешкилнавай къайдада, советрин обществода вини дережадин чкадал эцигнавай муаллимдив гва. Нетижада Америкадин муаллимрин мажибар хкаж, кIел­за­вай­бурун  чирвилер вири те­реф­­ри­хъай дерин хьайидакай лугьун герек къвезвани?

Амма, зи фикирдалди, советрин девирдин Россияди дуьньядин капиталдиз авур таъсир дуьнья вич терездик хуьнин карда чи уьлкведин мад са чIехи лайихлувал я. Капиталистар авачир Россияди вич ви­лик финин агалкьунралди Рагъ­акIидай патан уьлквейра чпин кьилдин хсусиятда авай карханайра кIвалахзавай зегьметчияр истисмар ийизвай миллионерар абурухъ, зегьметчийрихъ чин элкъуьруниз мажбурна. Нетижада Россия­да, урус халкьди туькIуьрна, планламишай, амма кардик кутаз агакь та­вур социальный проектрикай Европадин са жерге уьлквейра агалкьун­ралди менфят къачузва.

Инал заз суал гунни мумкин я: эгер ам гьахьтин гужлу государство тиртIа, вич-вичелай ам вучиз чкIа­на, халкьди вучиз хвенач? Куьруь жаваб гайитIа — чаз къадир тахьайвиляй.

РагъакIидай пад виш йисаралди Россиядихъ галаз бягьсина ава. Халкь авур Халикьдин къада­гъаяр рикIелай алудна, марифатдин, руьгьдин девлетар къиметсузарна, “къизилдин данадиз” (“золотой телец”) икрам ийизвай абуру вагьшивилер чпи ийизва­тIани, чаз вагьшияр лугьузва, чун чпи илитI­за­­вай къайдайралди яшамиш хьана кIанзава. Дуьньяда агъавал ийиз кIанзавай Америкадин стратегриз Россия чпиз муьтIуьгъарна, адан дев­летрин иесивал ийидай планар фадлай авайди я. Чи уьлкведихъ га­лаз дяведа къецепатан гьар гьи­хь­тин хьайитIани чапхунчи магълуб жедайдан гъавурда акьурла, абуру къенепата, чи ватандашрин арадай чпиз умудлу амадагар жа­гъур­на ва вилик эцигнавай нагьакьан мураддив саки агакьна. Вучиз тамамвилелди ваъ, “саки” агакьна? Советрин Союз чи гъилералди чав чукIуриз туна эхир…

Вучиз лагьайтIа акьалтIай четин девирда, государство чкIунин къурхулувал пайда хьайила, Россиядин регьбервилиз Владимир Пу­­тин атана. Гила куьне рикIел хк­ваш, 90-йисара чун гьикI яшамиш жезвай ва гьинихъ физвай. Уьлкве ми­чIи да­гьардин къерехдал атанвай.

Къе Россия, гьикьван четинвилер аватIани, мад гужлу государство я. Адахъ галаз меслят тавуна, адан иштираквал авачиз дуьньядин политикадин четин гьич са месэлани гьялиз­ жезвач. Президент В.Путин, алатай йи­сара хьиз, алай вахтундани дуьнья­да виридалайни машгьур лидер я. Ам­ма океанрин а пата авай стратегрин амадагар Россиядай квахьнавач, я ксанвач. Абуру чпин “чIулав кар” да­­вамарзава. Абуру чпин гъиле гьатнавай “чинебан яракьдалди” В.Путинан политикадиз, Россиядин авторитетдиз чIе­хи зарар гузва. А “чинебан яракьдин” тIвар коррупция я. Адакай чна къве­дай сеферда суьгьбетда.

 

Абдулафис  Исмаилов