Нажмудин Панагьович Самурский (Эфендиев)  — Дагъустандин  государ­ство­дин­ ва общественный  машгьур деятель, Да­гъустан АССР-дин сифтегьан регьберрикай сад.

Дагъустанда кIвалахай йисара, иллаки Дагъустандин Центральный исполнительный комитетдин председателдин (1921-1928-йй.) ва партиядин Дагъустандин обкомдин сад лагьай секретардин (1934-1937-йй.) къуллугърал алай вахтунда, ада республика экономикадин, политикадин ва руьгьдин жигьетдай еримлу хьунин кардик, кьилди къачур­тIа, электроэнергетика, машиностроение, нафтIадин, балугъчивилин, консервиярдай  промышленность кIвачел акьалдаруник, чилеринни церин реформа кьиле тухуник, дагъвияр арандиз куьчарунин месэла гьялуник виле акьадай хьтин пай кутуна. Дагъустандин электроэнергетикадин хел арадал атунин кардани ада еке роль къугъвана.

1923-йисуз кьиле фейи Вирироссиядин ЦИК-дин сессиядал Дагъустандин ЦИК-дин Пред­седатель Нажмудин Самурскийди Да­гъус­­тан электрикламишунин месэла сифте се­­ферда яз къарагъарна. “Гьавайда гъиле гьат­завай энергия къачун патал чна дагъдин­ ва­цIар ва чарчарар ишлемишна кIанда. И ме­сэ­ладихъ неинки экономикадин, гьакIни поли­ти­кадин жигьетдайни метлеб ава”, — лагьа­най ада.

Дагъустандин гидроэнергетикадин девлетлу  ресурсар ишлемишиз эгечIунин кIва­лах­ Нажмудин Самурскийди  СССР-дин Госпландин Председатель Г.М.Кржижановскийдин тIварцIел 1925-йисан 12-мартдиз кхьей чарчелай башламиш хьанай. “Чи дагъдин аскIан ламараллаз, чи зайиф, дагъдин гарар галукьайла и пад, а пад язавай яцараллаз,  тух жедалди  тIуьн жагъин тийиз гьелек хьанвай кесибрин  жакIумрал алаз чавай яргъал рекьиз  физ жедач. Чаз электрификация амай вирибурулай артух герек я”, —  кхьенай ада ва Дагъустан  Россия электрикламишунин умуми пландик кутун тIалабнай.

СССР-дин Главэнергоди, уьлкведин экономика авай гьал заланди тиртIани, 1925-йисан­ 13-июндиз  хьайи заседанидал къарар кьа­бул­на: “ДАССР СССР-дин виридалайни кесиб­ ва гуьгъуьна амай республикайрикай сад тирди­ фикирда кьуна, Дагъустанда вад гидроэлектростанция (Хаджал-Махи, Къази-Къумух, Гу­ниб­, Хунзах, Ахцегь) эцигуниз ва Да­гъустандин­ меркез Махачкъалада авай станция авайдалай мягькемаруниз, ремонт авуниз 1 мил­лион манат лазим тирди хиве кьан ва и та­­кьатар кьетIен кьезил шартIа­рал­ди чара ийин”.

1925-йисан июлдиз лагьайтIа, СССР-дин Госпланди Дагъустан электрикламишунин программа тестикьарна, адан бинедаллаз, санлай къачурла, 3950 кВт-дин гужлувал же­дай гъвечIи 18 гидроэлектростанция  эцигун фикирда кьунвай.

“Яру Дагъустан” газетди 1926-йисан 2-августдиз хабар ганай: “Вич гьялдай вахт алукьун геждалди гуьзлемишай электрофикациядин гьакъиндай месэла эхирни кьилиз акъуд­дай рекьел элячIнава. 1926-йисан 28-июль — им чи жегьил республикадин тарихда  итижлу­ ва важиблу югъ я: Къара-Къойсу ва­цIал­, Герге­бил хуьруьн патав 4000 ва Ахцегь­рин хуьре 600 балкIандин къуват авай гидро­электри­чес­кий кьве станция эцигунин икьрар кутIун­нава”.

Гергебилдин ГЭС — Дагъустанда ГОЭЛРО-дин сифтегьан станция — 1930-1940-йисара эцигнай, Ахцегьрин ГЭС лагьайтIа, 1949-1957-йисара, дагъларай 6 километрдин мензилдиз гъиливди къанал атIай чкадин колхозчийрин къуватралди. Адаз “Колхозрин уртах Ахцегьрин ГЭС” лугьузвай. 1971-йисуз  адан кIвалах акъвазарна, 1997-йисуз 1,8 МВт-дин гужлувал аваз гуьнгуьна хтуна.

Советрин властдин ва адалай гуьгъуьнин девирда  Сулак вацIал 10 гидростанция эцигна ва абуру кIвалахзава. Республикада, санлай къачурла, электрификациядин месэла гьялнава. Ина гьар са касдал гьалтзавай (ишлемишзавай)  кьадар, Россиядин маса ре­гионрив гекъигайла, виридалайни тIи­мил­ди ятIани, республика хсуси электроэнергия­далди  тамамдаказ таъмин я.

Дагъустан электрикламишун патал  дагълух вацIар ишлемишунин гьакъиндай Н.Самурскийдин зурба планар Самур вацIун гидроэнергетический мумкинвилер ишлемишуниз талукь хьанач.

Самур вацIун гидроресурсар ишлемишун рикIелай фена. Самурдик акахьзавай гъвечIи вацIарал Рутул районда эхиримжи йисара эцигнавай  гъвечIи ГЭС-ар: Магидин, Амсардин, Аракулдин (1,0-1,4 МВт) квачиз, мад са станцияни Самур вацIал эцигнавач.

Самур вацIун гидроэнергетикадин ресурсар ишлемишунин месэладал гьеле 1911-1914-йисара Франциядай тир са кархана машгъул хьанай, ада и вацIун Хазры-Зейхурдин участок тамамдаказ ахтармишнай  ва, Бакудин нафтIадин мяденар электроэнергиядалди таъминарунин макьсаддалди, и чкадал гид­роэлектростанция эцигунин проект туь­кIуьр­най. Амма Дуьньядин сад лагьай дя­ве баш­ламиш хьун себеб яз, и проект кьилиз акъудначир.

1921-йисуз Совнаркомдин Председатель Владимир Ильич Ленина  Бакудин райондин электротехнический тадаракар авай гьалдин, Самур вацIал электрический станция эцигунин игьтияж авайдан гьакъиндай Г.Каганан — “Азнефтдин” электротехнический тадаракар идара ийизвай къуллугъчидин докладдихъ яб акалайдалай кьулухъ и проектдин важиблувал зурбади тирди къейднай. Ада ам вичин тIварцIихъ галаз ГОЭЛРО-дин пландин бинедаллаз вири уьлкве электрификация авунин фикир  алакъалу тир СССР-дин Госпландин руководитель Г.М.Кржижановскийдал рекье тунай. Ада проектдихъ кье­тIен важиблувал авайдакай  лагьанай ва ам уьмуьрдиз куьчуьрмишунихъ галаз ала­къалу  тапшуругъар ганай. Электросамурдин махсус комиссия тешкилнай, адан хиве Г.М.Кржижановскийди Дагъустанда Самур вацIал ГЭС эцигунин проект гьазурун тунай, и станцияди  Бакудин промышленный карханаяр ужуз электроэнергиядалди заминламишнавай  къайдада таъминарун лазим тир.

Амма Советрин жегьил  государстводиз а вахтунда икьван зурба эцигунар кьилиз акъудун патал экономикадин рекьяй мумкинвилер авачир.

Гьар жуьре йисара  гидроэнергетикадин рекьяй уьлкведин кар алай институтри Самур вацIун цин ресурсар кьил-кьилеллаз иш­лемишунин ва абур хуьнин схемаяр гьазуриз хьанай, инал ГЭС-рин каскад эцигунни фикирда авай. Амма Самур вацIал гидростанцияр эцигунин месэладал, гзаф миллетрикай ибарат Дагъустандиз хас объективный ва субъективный себебар аваз,  дериндай са касни машгъул хьанач. И проектар кьилиз акъудунив гьа­къикъатда эгечI­нач.

Регион  экономикадинни яшайишдин рекьяй вилик тухунин жигьетдай Самур вацIал ГЭС-рин каскад эцигунин  кIвалахар гегьенш майданра гъиле кьунихъ еке метлеб ава.

Чи теклифдалди, “Ленгидропроект” институтдин патай разивал къачурдалай кьулухъ, Самур вацIал ГЭС эцигдай чка (створ) Рутул райондин Кина хуьруьн патавай хкянава.  “Рутул район”  муниципальный тешкилатди  гележегдин цин гьамбархана   ва гидроэлектростанциядин  тадаракар патал 34,78 гектар чил чара авунва. Лазим тир чил гьазурунин ва топографиядин кIвалахар кьиле тухванва, эцигунрин кIвалахар ийидай ихтияр къачунва. Дагъустан Республикадин “Дагестангеомониторинг” центради разивал ганва. Хуьруьн майишатдин чилер цик акатунин, инсанар масанриз куьчарунин четин месэлаяр арадал къвезвач.

Дагъустан Республикадин Гьукуматди 2010-йисан 6-майдиз 104-р-нумрадин  тапшу­ругъ кьабулна: “Самур вацIал 80 МВт-дин гужлувал авай “Кина” гидроэлектростанция бюджетдилай къерехдай тир такьатар желб авуна эцигунин гьакъиндай “Самурэнерго” ООО-дин теклифдал рази жен ва “Рутул рай­он”  муниципальный тешкилатдин  админист­рациядиз  плотинадин створ жедай ва гидроэлектростанциядин эцигунрин майдан хкя­гъу­нин кIвалахар кьиле тухун тапшурмишин”.

ГЭС эцигунин ва ам ишлемишунин  кIва­лахриз регьбервал гудай “Самурэнерго” ООО юридический рекьяй тешкилунин кIвалахар куьтягьнава.

Республикада муракаб гидротехнический тадаракар эцигиз жедай  карханаяр авазва.

“Ленгидропроект” ОАО-дин делилралди,  “Кина” ГЭС-дин гужлувал 50-80 МВт-диз бара­бар жеда, ада йиса юкьван гьисабдалди 345-450 миллион кВт/сят электроэнергия гьасилда­.

И проектдиз “РусГидродин” Дагъустандин филиалди, “Дагэнергосеть” ОАО-ди ва “Даг­энергосбыт” ОАО-ди разивал ганва. “Ленгидропроект” ОАО-ди проектдилай виликан кIва­лахар тамамарунин гьакъиндай икьрар гьазур­нава ва ам гележегда санал кIвала­ху­нал рази я.

“Энергострой ЛТД” ООО-дин сифтегьан гьисабунралди, эцигунар кьиле фидай вахтунда 300-далай артух ксар кIвалахдин чкайралди таъмин жеда.

Самур вацIал ГЭС-рин каскад эцигуни Рос­сиядин кьиблепатан сергьятдал алай ва виридалайни зайиф гьалда (депрессивный) авай регионда ва санлай Дагъустандин сергьятра  яшайишдинни политический  жигьетдай, экономикадин ва экологиядин гьал хъсанаруниз талукь  са жерге месэлаяр гьялдай мумкинвал гуда. Кьилди къачуртIа,  яд кIватI­дай гьамбарханаяр арадал гъуналди дагъдин­ гурлу вацIун ятар гуьнгуьна тваз, ужуз электроэнергия гьасилиз, дигидай цин, хуьруьн майишатдин, экологиядин,  агьалияр кIвалах­дин чкайралди таъминарунин ва региондин  са жерге маса месэлаяр гьялиз жеда.

Чи теклифар чна са шумуд сеферда рес­­пуб­ликадин Гьукуматдиз рекье туна. Абур “2016-йисуз РД-дин кар алай проектар уьмуьр­диз куьчуьрмишунин гьа­къиндай” РД-дин Гьукуматдин 2015-йисан 25-декабрдин 360-нумрадин къарардик, “2016-йис патал цIийи индустриализация”  проектдин серенжемрин пландик кутаз алакьна.

Амма гуьгъуьнлай РД-дин Гьукуматдин 2016-йисан 19-июлдиз  кьабулай 212-нумрадин къарардин бинедаллаз, чи теклифар винидихъ тIвар кьунвай къарардикай хкудна.

Чи теклифар гьакъикъибур ва кьилиз акъу­диз жедайбур я. Чун гележегдиз умуд­лу­­да­каз килигзава, кIвалах давам жеда.

Заз Кьиблепатан Дагъустандин районрин, шегьеррин кьилерихъ, вири дережайрин депутатрихъ, месэладиз майил ийизвай ватанпересрихъ  элкъвена лугьуз кIанзава хьи,  Самур авазва, энергия — ваъ, гьаниз килигна, за виридаз  Самур вацIун гидроресурсар ишлемишунин ва электроэнергия гьасилунин месэла гьялуник экечIуниз эвер гузва.

Шихсефи Сефиханов,
“Самурэнерго” ООО-дин генеральный директор