ЗЕГЬМЕТКЕШ ВА УСТАД
Чна “ЛГ”-дин 28-нумрада Шарвилидикай — женгчидикай, кичIевал течир, уьтквем полководецдикай, пагьливандикай хьиз кхьенвай. Игитдин и ерийри чи несилрин къанажагъдиз ийизвай таъсирдин гъавурда дериндай акьун патал чаз Шарвили, адетдин инсан хьиз, гьар йикъан крарани акун лазим я.
Эпосда игитдин и терефдизни гзаф чка ганва. Гьикьван ам халкьдин эмир, сардар, полководец ятIа, гьакьван ам адетдин зегьметчи инсанни я. Халисан чилинви. Гагь ам дагъда хипер хуьзвай чубан я, гагь ада чатухъандихъ галаз гапурар гатазва, гагь ам вацIал банд эцигзавай устIар я, гагь ада рекьер, муькъвер туькIуьриз куьмек гузва, гагь шадвилериз демера, межлисра аквазва…
Дугъриданни, Шарвили, урусрин тарихчи Н.Глиноецкийди лагьанвайвал, “вагьши дявекар” ваъ, датIана вичин халкьдин яшайишдин къайгъу чIугвазвай устIар, устад, зегьметчи я. Вичивни виридалайни артух мукьуф ва дикъетлувал гва. Ада саки цIуд агъзур касди гъанвай турариз ва балкIанриз къимет гузвай саягъдиз килигин:
ЭкъечIна ам гадайрин
Юкьва аваз майдандал,
Гагь вил вегьез турарал,
Гагь вил вегьез балкIандал…
Ахпа вуч жезва? Гиярвийри гъайи тур элягъайла рагарал, амукьайди са твех хьана; суварвийри гъайи тур юкьвалай гьакI кIар хьана; муьшкуьрвийри гъайи тур кьве кьатI хьана… Куьрелди, гъанвай кьван турарикай садни игитдиз герекди хьанач.
Шиверизни ам гьа тегьерда килигна. Шекидин балкIандал гъил вегьена, кьве къат хьана юкь адан; шабранвидин балкIандин вилер пелез акъатна; цIахурвийрин балкIанди мез акъудна, шалам хьиз… Куьрелди, вири балкIанарни, ракъурнавай хуьрерай, лап кьифер хьиз акъатна Шарвилидин гъилерай.
Шарвилиди хкягъай тур икьван гагьда садазни такурди хьана:
Алай адал ирид юкI,
Сивни тунвай къилавда.
Ракъин кIаник цIарцIар гуз,
Гьатнавай ам ялавда…
Шарвилиди къачуна
А зурба тур гъилиз фад.
Гьиссай чIавуз заланвал,
Хьана адан рикIиз шад.
Генани яракь ада карда ахтармишна:
Ирид сефер янатIан
А мармардиз тур ада,
Хьанач къуьруь а яракь,
Квахьнач лайих зур адан…
Мал иесидиз килигайди жеда, лугьузва халкьдин мисалда. Пагьливандин яракьдини, либасрини, адан гъилик квай маса затIарини игитдин руьгь, уьмуьрдин рехъ, яшайишдин шартIар-санлай къанажагъ лишанламишзавайдал шак алач. Ни лугьуда Шарвили гьакьван зурба ракьун устIар, чатухъан, яракьрин сирер чизвай устIар тушир?..
Асирра чи хуьрер чпин чатухъанралдини заргарралди тафаватлу хьайиди тарихра гьатнава: Ахцегьар, Миграгъар, Къурушар, Рутулар, икI мадни.
Шарвилидин шивни адетдинди тушир. Игитди ам гзаф еке зегьметралди жагъурна. Гьуьлуьн шивцикай мах чаз аял чIаварилай ван жезва. Шарвилидин шивни гьа махарик квай хьтинди я. Вучиз халкьди ихьтин рехъ хкяна? Кар анал ала хьи, халкьдиз вичин пагьливандин алакьунар адетдинбур туширбур тирди къалурун хас я.
Алатайла ирид югъ,
Са яхун тай, галтад жез,
Пайда хьана хабарсуз,
Шарвилидал алтад жез.
Садлагьана гадади
ТерлинкIдал гъил вегьена.
Ада япар чуькьвена,
Гададал вил вегьена.
Ахпа ада гьарайна,
Гьиргьирарна вижеваз:
— Гада, зун я женгера
Къведай балкIан виже ваз!..
Лезгияр халисан терекмаяр, рамагбанар, малдарар тирди и риваятди генани успатзава. Гум цIай авай чкадай акъатда лугьуда. Шарвилиди балкIан хкягъунин риваятни рамагбанрин мецин яратмишун хьун лазим я.
Шарвили устад лежберни хьайиди успатзавай сегьнейри чун генани гьейранарзава:
ЧIулав гумар акъатна
Хуьреравай чатаркай.
Зегьметдин сел къарагъна
Инин вири патархъай.
Шарвилиди туькIуьрна
Туьрез яцIу тарцикай.
КичIе тушир гададиз
Виш гамишдин парцикай.
Ирид юкъуз кIвалахна
Ада хуьруьн никIера.
Адан михьи тIвар гьатна
Мад жемятдин сивера…
Лежбер тирди хьиз, Шарвили чубанни я:
Шарвилиди алудна
Вичел алай нупа дуьз.
Фена дагъдиз куьмек гуз
Хипер хуьзвай бубадиз…
Инал мад сеферда чи виликай дагъви хуьрерин гьакъикъат карагзава.
Неинки а сур девирра, гьакI алай аямдани дагъви гьар са итим ва гьакI рушни хуьре гьалтзавай вири кIвалахрин (лежбервилин, чатухъанвилин, малдарвилин, эцигунрин, кIуртар цвадай, гам-халича хрунин ва икI мадни) устад хьун важиблу я. МасакIа а шартIара яшайиш туькIуьриз, хизанар хуьз жедачир. Яни дагъларни хуьз жедач. И жигьетдай “Шарвили” эпос гьар са дагъви патал халисан уьмуьр чирзавай ктаб я.
Ислягь уьмуьрда тIебиатдин заваларни тIимил гьалтзавайди туш. Гьахьтин дуьшуьшрани халкьдин къайгъуда жедай кьегьалар герек тирди “Шарвили” эпосди хъсандиз раижзава.
ГьикI ятIани, Самур вацIун сив дагъдин патари кIевна. Ахцегь хуьруьн са пай цик акатиз гатIунна. Ни куьмекда? Гьелбетда, Шарвили майданда гьахьна.
Тадидаказ эвичIна
Дагъдай вацIун кIамуз ам.
Вахчуна раг гадарна,
Хтана гуж къалуз ам.
Яд авахьна эвел хьиз,
Ван алатна дередал.
ГъвечIи-чIехи кIватI хьана.
Кимел гьа и береда.
Ван чкIана хуьрериз:
“Шарвили чи даях я,
Пагьливан я, пагьливан,
Жегьилдин чун чIалахъ я!”
Шарвилидин устадвал гьар сеферда, чIехи ягъунрилай кьулухъ чкIай хуьрер, кIвалер арадал хкидайлани, успат жезва. Эпосдин “Дарман” тIвар алай кьил тамамвилелди Шарвилидин зегьметдин алакьунриз бахшнава.
Пуд югъни йиф акъатна
Кеспидик кваз эл вири.
Шарвилиди алахна
Вичин хирел кьел вири.
Куьмек гана халкьариз,
Кутаз рекьер, жигъирар.
Ватандикай тир вири
Халкьдин михьи фикирар…
Шарвилидин устадвал къванерикай вичин рагьметлу дидедиз, бубадиз, ярдиз гуьмбетар ийидайлани чир жезва.
Ирид юкъуз алахъна
Шарвили са раг атIуз.
Ирид юкъуз алахъна,
На лагь, кIеви ракь атIуз.
Далудаллаз авудна
Мармард къванер гадади.
Кьуна михьиз кфади
Гьяркьуь къуьнер гададин.
ЦIалцIамарна турунив
Ада абур вижеваз.
Хайибуруз гуьмбетар
Эциг авун хивеваз…
Шарвилиди Гияр шегьердани вичин устадвал къалурзава, абуруз вацIай хъвадай цин хвал гъиз куьмекзава.
Гьар са нямет авазва
Гиярвийрин кIвалера.
Амма фадлай къвезмачир
Яд шегьердиз хуьлерай.
Мус ятIани бубайри
Кьур чIехи банд чкIанвай.
ВацI авахьна кьуд кIамуз,
Шегьердин яд атIанвай…
Амма са кар элдивай
Кьилиз акъуд жезвачир,
Вилик галай дагъдилай
Чархар авуд жезвачир.
И вахтунда агакьна
А дередив Шарвили.
ВацIун сиве чIехи банд
Башламишна эцигиз.
Мягьтел хьана амай эл,
Шарвилидиз килигиз…
Саки гьа и саягъда Шарвилиди цIахурвийризни, а дередин хуьрериз рехъ туькIуь-риз, куьмек гузва.
ЦIахурвийри лагьана:
“Чи яйлахра векь амач!
Гьикьван вахт я дагълара
Къулай жигъир, рехъ амач!
Са халкьар я чун вири,
Дагълар ава арада.
Къвезни хъфиз четин я,
Чархар ава арада”.
Халкьди лагьай гафарин
Шарвилидиз ван хьана.
ЦIахурвийриз куьмекун
Адан рикIиз кIан хьана…
Игит пагьливан кардив эгечIна.
Ирид юкъуз ацукьнач
Акъатай руг чилерал.
Лап мичIивал акьалтна
Шарвилидин вилерал.
МетIерихъ кьван гьатна ам
Ягъай чIавуз чилера.
Къарпузар кьван чIехи тир
Пихер хьана гъилерал…
Мегер им Шарвили чилинви тирвилин шагьидвал тушни!
Шарвилидин гьунаррин ухшарар чаз чи девирдин гьакъикъи инсанрин крарайни тIимил аквазвач. Месела, шаир Алирза Саидова поэмада къамат арадал хканвай уста Идрис гьа Шарвилидивай ирс къачур устIар тушни! Ада вацIарал хкажай муькъвер, эцигай гуьзел дараматар къени халкьдин къуллугъда ама.
Эхь, лезги милли къанажагъ арадал атуниз эпосди ва гьакI адан руьгьдаллаз кхьенвай чи аямдин эсерри («Уста Идрис», “Зарбачи Гьасан”, “ЧIулав къизил”, “Дагълара нурар”, “Пирсаид” ва мсб) кьетIендиз таъсирзава. А эсерар чи антологийра, хрестоматийра фадлай гьатнава. КIанзавайди абур кIелун, чирун, уьмуьрда абурукай тарс хкудун я.
Мердали Жалилов
