Аламатдин месэла я, тайин са чкада вичин вири вахт гьар юкъуз кIвалах­диз (хиве тунвай везифаяр кьилиз акъудуниз) серфзавай гзаф ксариз чпин ял ягъунин (отпускдин) вахтундани кIва­лахдивай къекъечIиз, яни ял ягъиз кIанзавач. Гзаф вахтара, кIвалахзавай чкадай отпуск гайила, работник ял ягъ тавуна масаниз  физва. Мумкин я, вичин асас кIвалахзавай чкадилайни залан везифаяр хивез аватна…

Ихьтин гьал чи уьлкведин вири регионра авайдакай гегьенш материал виридалайни чIе­хиди тир “Российский газетдин” гъилевай йисан 3-июлдиз акъатнавай нумрада чапнава. (Автор — Марина  Гусенко).

Дугъриданни, и материалди жуван республикада, гьатта жуван хизандани авай бязи гьалар рикIел гъана. Мумкинвал хьайитIа, чи са бязи хизанриз (неинки хуьруьн майишатда кIвалахза­вайбуруз) жуьреба-жуьре идарайра къуллугърик квайбурузни отпускдиз экъечIиз кIан жедач. Месела, медсестра тир, санитарка хьанва, сани­тарка тир, ашпаздиз элкъвенва, муаллим тир, йифен къаравулдиз элкъвенва ва икI мадни кIвалахар ийиз, ял ягъуникай гьич фикиризни аквадач…

ИкI вучиз жезвайди ятIа? Яраб чи инсанрин беденра гьакьван гзаф энергия, къуватар кIватI хьанва жал? Яраб чIехи пешекарри (социологри, медикри, психологри, экономистри) инсанриз зегьметдин сятер, йикъар, гьафтеяр, варцар, йисар са куьникайни хабар авачиз тайинарзавайди я жал? Инсандин зегьмет кьезилардай, адав ял ягъиз тадай шартIар яратмишун гьакIан кьуьруькар, герек авачир къайгъуяр я жал?

Советрин девирда фялеяр, колхозчияр, вири къайгъуярни туна, ял ягъиз, курортриз, санаторийриз гужуналдини рекье твадайди тир. Гила вуч хьанва? Санаторийриз, ял ядай кIвалериз, сиягьатриз пулсуз, я тахьайтIа, ужуз къиметрай адетдин фялеяр, лежберар, механизаторар, дояркаяр, муаллимарни духтурар, журналистарни писателар рекье твазва, туна лугьудай гафар­ ерли ван жезмач. Аялри ял ядай кIвалерни чи патара кьит хьанва…

Яраб икьван викIегь, ял ягъуникай къайгъу авачир инсанар-роботар гьикI арадал атанатIа? Заз чидай гзаф муаллимар, чи районрин школайрай, гатун варцара атана, Дербентда, Махачкъалада, масанра идан-адан кIвалер, дачаяр, гьавизар ремонтдай бригадайра кIвалахиз аквада. Акьулдин (мефтIе­рин)  кIвалах гужунин (мускулрин) кIвалах­далди эвез авурла, белки ял ягъун жезватIа?..

Суалрин тум-кьил авач. Жавабарни заз жа­гъиз­вач. Заз чида: гатун вахтунда хуьре яшамиш­ жезвай садазни ял ядай вахт бес жезвайди туш. Гьелбетда, абур чпин ва я колхоздин, сов­хоздин, маса карханадин кIвалах­рал алатIа. Темпелдиз вири ял  ядай йикъар я… “Гатун са  йикъа хъуь­тIуьн тамам вацраз тIуьн гузва” гьавайди лугьузвайди туш. Хуьруьн агьалидиз-зегьметчидиз хъуьтIуьзни ийидай крар гзаф авайди я. Алерар — гатуз, куьтенар (цанар цадай) хъуьтIуьз гьазурун адет я.

Ихтилат  ихьтин идарайра, эцигунрал, карханайра зегьмет чIугвазвай юкьван ви кIа­нин дережадин мажибар къачузвайбурукай физва. Вири карчияр, за фикирзавайвал, отпуск авачирбур я. Госчиновникар, депутатар (вири дережайрин), къанун-къайда хуьдай ва къуватдихъ галаз алакъалу къурулушрин къуллугъчияр и сиягьрик акатзавач. Абурун ял ягъунин къайгъу государстводи вичи чIугвазва, хейлин кьезилвилерни, курортарни, санаториярни, ял ядай кIва­лерни, сиягьатарни… гьа патанбур я и девир­да. Им виридаз аквазва. Таквазвайди, за кьатIузвай­вал, чун инал раханвай газетдани къейдзавайвал, ял ягъуникай кьил къакъудзавай (икI лугьун­, белки, дуьзни туш) къатарин гьал-агь­вал, абурун асайиш ва яшайиш я. Квелди шадарзава абуру чпин  уьмуьр, квелди мягькемарзава сагъламвал? Гьинай къвезвайди я ибуруз акьван къуватар?..

Макъалада къейднавайвал, гзаф карчийриз (компанийрин сагьибриз) чпин къуллугъчияр кIвалахдикай хкечIун хуш туш. ГьикI хьи, кIва­лахиз вердишдан чка са нашида кьун мумкин я. Имни компания патал кьилин тIал я. Низ кIан жеда кьил тIарун?..

Са бязи карханайра алай аямда, сад авачирла, ам эвездай хъсан устIар жагъидач. Гьазурзамач ахьтин устIарар.

Парабуру ял ядай отпускрикай (рухсатрикай) ерли фикирни ийизмай хьиз туш. ГьикI хьи, хсусиятчиди вичин бизнес хуьн патал вирибурулай гъил къачуда. Ял язаватIа, хквемир мад лугьузва. Начагъ хьана, кас кIвала­хал татун мадни чIурувал я.

Мадни суал къвезва: чи обществода “де­мократия”, “либерализм” лугьудай цIийи “няметри” чи  инсанрин чIехи пай — зегьметчи къатар икI садлагьана, я ял ягъун, я галатун, я на­чагъ­вал­ течир ракьунбуруз, резиндинбуруз,­ пал­чухдин­­буруз яраб гьикI элкъуьр­натIа?  Жедай кар ятIа им тIебиатда, гьакъи­къатда?..

Са суткада ял ягъ тавуртIа, кьвед лагьай суткада гьа алай чкадал инсан ахвариз фин мумкин я. Алай вахтунда артух хьанвай азарар, нефинжвилер, азгъунвилер-ибур вири гьа ял ядай вахт тахьунихъ галаз алакъалу тушни?

Инсанри (чIехи паюни) ктаб, газет, журнал кIелуникай, са хъсан кинодиз, концертдиз, тамашадиз финикай фикир хъийизмайди хьиз туш. Ктабар маса къачузматIа чидач­. Газетарни журналар кхьин къвердавай тIи­мил хьунин себебни абур кIелдай вахт тахьунихъ галаз алакъалу тушни? Ихьтин шартIа­ра аялар гьикI тербияламишда?! Хизанар гьикI кутада?..

Гьа и чIавуз государстводи инсанар пенсиядиз экъечIдай вахт (яшар) яргъал вегьез­ва. Итимар — 65, папар 60 йис яшар хьайила… Яраб и яшара авайдалай гьакьван устадвилелди станокни машин, гьатта цанин хвални багъ кутун бажармишиз алакьда жал?

Гьакъикъатдай аквазвайвал, лап гзаф агьалийрин вилерин экв а яшарив агакь тавун­маз зайиф жезва. Сарар-сухвар сагъ амукьзавач. РикIинни дамаррин, нервийрин саки вири азарар садрани такур жуьреда “жегьил”­ жезва… Ял ядай мажал авачир несилрихъ сагълам аладун-кагьадун жеда жал?..

Вири ихьтин суалар арадал къвезватIани, инсанри ял ягъуниз разивал гузвач. “Вучиз?” лугьузва за мад сеферда. Зи фикир жуваз гьа жуван хизанда аквазвай крари, шартIари тестикьарзава: ял ягъайтIа, хизанар хуьн, аялар кIвачел акьалдарун, абурув кIелиз тун, са пешедин гуьгъуьна тун, кIвалахдик кутун — вири ви гъилиз (пулдиз) килигзавай месэлайриз элкъвенва. Манат я вири крарин агъа, пачагь… Ихьтин шартIара ял ягъуникай фикир гьикI ийида? Юкъуз базардал алверза­ватIа, йифиз сана къаравулвал ва я маса кIва­лах авуна кIанзава. Лап усал мажибри, агъа кIанин пенсийри, пособийри, инай-анай гагь-гагь гузвай куьмекри (садакьайри) чIехи пай хизанрин кар алай месэлаяр гьялуниз куьмекзавач. Гьавиляй инсанар я акьалтIай вагьшийриз, я акьалтIай руьгьсузриз элкъвезва. Мумкин я, зак тахсирарни кутун. “Виридаз вири ганва, вун вучиз, авач лугьуз, рахазва?” лугьунни мумкин я.

Амма зун, 75 йис хьайилани, кIвалахал физва. Идакай зиян низ жезватIа, заз чидач. Пен­сияди яшайишдин месэлайрин са пай кьванни гьялзавайтIа, я зун, я зун хьтин яшара авай масадбурни, 8 сятина къуллугъдин идарадиз физ, рекьера жедачир. Яшлувал яргъи ийиз,  невейриз къуллугъиз, санал ял ядай. Масабуру маса­кIа лугьунни мумкин я, ял ягъуниз “ваъ” лугьуниз мажбурзавай кьилин завал чи кесибвал, усалвал, зайифвал, обществодин вичин къурулуш къайдадик квачирди хьун я. Сагъсуз чкада сагълам чанар бажагьат жеда. Къайдасуз чкада къайдаяр кIан хьунни шартI алай кIвалах я…

Чи цивилизация гьелелиг сада-сад къуватлу, девлетлу, мергьяматлу, умудлу ийизвай дережайрив агакьнавач. Амма дуьньядин тежрибади ахьтин дережаяр хьун мумкин тирдан умудар гузва. Гьелелиг сагърай! КIвалахал физ тади ква…

Мердали Жалилов