Лезгияр кьадардал гьалтайла гъвечIи миллетрикай ятIани, руьгьдин, тарихдин, медениятдин чIехи ирс авай халкь я. Гьайиф хьи, чакай гзафбуруз, иллаки акьалтзавай несилриз, чи милли, девлетлу ирс хъсандиз чизвач.

Чна “Лезги газетда” тарихдиз талукь макъалаяр гун давамарзава. Виликан нумрайриз акъатай Гьуьсен Шагьпазован “Гьажи Давуд акъвазай эхиримжи чка”, Ариф Рустамован “Лакзар вужар тир?” макъалаяр кIелзавайбуру хушдиз кьабулна. И кардин патахъай интернетдин яшайишдин “ Facebook” сетда а макъалайриз ганвай баянри шагьидвалзава. Къе чаз газет кIелзавайбур тарихдин вилик еке лайихлувилер къалурай чIехи алим, арифдар, тарихчи Лакзи Юсуфан уьмуьрдихъ галаз танишариз кIанзава.

“Лезги газетдин” алатай нумрадиз акъатай А.Рустамован винидихъ тIвар кьунвай макъалада виликдай лезгийриз лакзар лугьузвайди делилралди субутнавай. Юсуфан тамам тIвар Юсуф ибн аль-Гьуьсейн ибн Дауд Абу Якьуб аль-Факъигь аль-Баби аль-Лакзи тир. Адан тIварцIевай эхиримжи “Лакзи” гафуни Юсуф лезгийрикай тирди тестикьарзава. “Лакз” тахминан VI-ХIII асирра хьайи гьукумат я. Тарихдал машгъул алимрин фикирдалди, лезги халкьарин уьлкве яз гьисабзавай Лакз алай вахтунин Кьиблепатан Дагъустандинни Кеферпатан Азербайжандин мулкарал экIя хьанвай. И уьлкведикай чна газетдин нубатдин нумрайрикай сада гегьеншдиз ихтилатда. Къенин макъаладин кьилин игит Юсуф гьа и уьлкведай тир. Генани керчекдиз лагьайтIа, — чи йикъарин Дербентдай. Тарихдин чешмейрай малум тирвал, шегьердал “Дарбанд” тIвар акьалтдалди вилик “Баб” (яни, “къапу”) тIвар алай. Тамам тIвар “Баб-уль-Абваб” тир. Араб чIалай элкъуьрайла, — “Къапуйрин къапу”. Лакзи Юсуфан тIвар­цIихъ галай “аль-Баби” гафуни адан ери-бине Дербентдай тирди къалурзава.

Ам тахминан 11-асирда яшамиш хьана. Алимдиз гзаф кьадар гьадисар чидай ва Дербентдин кьиле Агълабидрин тухумдин векилар авай чIавуз Лакзи Юсуфа шегьердин пачагьлугъдин тарихчи яз кIва­лахзавай.

Лагьана кIанда, Юсуфаз шафиитрин мектебдин сергьятра аваз мусурманрин ихтияррин илим (фикх) хъсандиз чизвай. И илим ада Багъдадда тIвар-ван авай факигь (фикх чидай кас) “Китаб ал-ансаб” ктабдин автор Абу Садан чIехи буба Абу-ль-Музаффар ас-Саманидивай чирнай. Багъдадда кIелзавай йисара Юсуф Абу-ль-Музаффаран хва Абу Бакр ас-Саманидихъ галаз таниш тир. Гаф кватай чкадал лугьун хьи, Лакзи Юсуфан хва, 12-асирдин сад лагьай паюна яшамиш хьайи Абу Абдаллагь аль-Гьасаназни Багъдадда чирвилер къачун кьисмет хьанай. Ада суфистрин машгьур шейх ибн аз-Загьра ат-Турайсисидин гъилик кIелзавай. Итижлу кар ам я хьи, Лакзи Юсуфан хва Абу Гьамид аль-Гъазалидин сухта, шафиитрин алим яз гьисабзавай Абу Исгьакь Ибрагьим ибн Мугьаммад ас-Суфидихъ галаз лап мукьувай таниш тир.

Къейд ийин хьи, аль-Гъазали вичин девирда чIехи арифдаррикай сад тир. Адан къелемдикай хкатнавай кIвалахра суьннитрин исламдикай гзаф кхьенва. Алимди исламдин теология, суфизм, философия, логика ва маса илимар дериндай чирна. Ихьтин чIехи арифдар авай девирда яшамиш хьуни ва адан сухтайрихъ галаз дуствал хуьни Лакзи Юсуфан хциз еке таъсир авурди якъин кар я.

Дербентда тарихчи яз кIвалах­завай Лакзи Юсуф Кавказдин тарихдиз талукь кар алай чешмедин — тарихдин “Дарбанд-нама” ктабдин мумкин тир авторрикай сад яз гьисабзава. И надир кIвалахда 5-11-асирдин Дагъус­тандиз, Самурдилай кьиблепата авай областриз (алай вахтунда Азербайжандик акатнавай) талукь делиларни ава. Амма ктабдин автордин гьакъиндай гьуьжетар гзаф йисаралди давам хьанай. Лагьана кIанда, са кьадар вахтунда “Дарбанд-нама” масабуру кьиле тухванвай ахтармишунрин бинедаллаз Мугьаммад аль-Аваби аль-Акташиди 17-асирда кхьенвай яратмишун яз гьисабзавай. Адан ктаб персерин, арабрин, туьркверин, дагъустанвийрин тарихдин чешмейра гьатнава ва ам Кавказда исламдин тарих къалурзавай кар алай кIвалахдай кьазвай. 1722-йисуз Урусатдин князь Дмитрий Кантемира “Дарбанд-нама” латин чIа­лаз эл­къуьрна ва ам илимда мадни машгьур хьана. Гуьгъуьнлай и кIва­лах ингилис, немс, француз ва маса чIаларизни таржума авуна. Эхирни и ктаб Мугьаммад аль-Аваби аль-Акташиди 11-асирда гьа ихьтин тIвар алаз кхьей кIва­лахдин бинедаллаз туькIуьрна­вайди якъин хьана. Бес кьадар субутдин делилар авачирвиляй сифтегьан “Дарбанд-намадин” автордин патахъай алимрин арада геждалди гьуьжетар кьиле фена. И гьуьжетрин нетижада тарихдин чешме кхьейди Дербентдин кьиле Агълабидрин тухумдин векилар авай чIавуз шегьерда тарихчи яз кIва­ла­хай Лакзи Юсуф я лугьу­дай фикирдал атана.

Ктабдин автор Лакзи Юсуф тирди тестикьарзавай мад са делил ава. Аль-Лакзидин сухтайрикай сад тир Абу Бакр Мугьаммад ад-Дарбандиди XI асирдин эхирра — XII асирдин эвел кьилера “Райгьан аль-хакаик ва бустан ад-дакаик” (“Базилик истин и сад тонкостей”) тIвар алай кIва­лах кхьена. Анай ашкара жезвайвал, XI асирдин эхирра Дербент шегьердин кьиле авай Гьашимидрин тухумдин векилар Агълабидри эвезна­. Къадим ше­гьер­да Гьашимидри агъа­валзавай чIавуз ина тарихчи яз лезгийрин маса алимди Маммус аль-Лакзиди (адакай чун газетдин къведай нумрада рахада) кIва­лах­за­вай. Гьукумдин кьилевайбур дегиш хьайи­ла, ада вичин “Тарих Баб аль Абваб аль-Ширван” (“Дербентдинни Ширвандин тарих”) ктаб кхьин акъвазарна ва Дербентдай катуниз мажбур хьана. Агълабидрин тухумдин векилри чпин сиясатдикай лугьузвай чешме арадал гъуниз кьетIен фикир гузвай. Винидихъ къейд авурвал, абуру агъавалзавай чIавуз Дербентдин тарихчи Лакзи Юсуф тир. Гьа девирда тарихдин чешме арадал атун шаклувилик кутаз жедач.

Бязи кIвалахра къейднавайвал, Мугьаммад аль-Аваби аль-Акташидин “Дарбанд-нама” ктабдай Агълабидрин девирдиз мукьва рангар, тавар жагъизва. Агълабидрин вахтунда Дербентда тарихдин ктаб арадал атун мумкин тир­дакай тарихчи Владимир Минорскийдини лугьузва. Мугьаммад аль-Аваби аль-Акташидин “Дарбанд-нама” кIва­лахдик “Тарих Баб аль Абваб аль-Ширван” ктабда авачир бязи гъалатIар, гьакъикъатдив кьан тийиз­вай делилар ква. И карди а кIва­лахдин автор “Тарих Баб аль Абваб аль-Ширван” чешмедихъ галаз таниш туширди тестикьарзава. Гьавиляй сифтегьан “Дарбанд-нама” шегьердин кьилиз Агълабидар атай чIавуз арадал атана.

Мугьаммад ад-Дарбандидин гафаралди, аль-Лакзи Агълабидрин вафалу терефдаррикай сад тир. Дербентда суфистрин кьилевайбур судья Абу Муаммар ва адан хва дус­тагъдай азад авунин тIалабун гваз шегьердин амирдиз акси экъе­чIайла, Аль-Лакзи суфистрин кьилевайбурукай сад тир Абуль-Гьасан аль-Джурджани, чкадин гьукумдиз акси экъечIмир лугьуз чIа­лал гъиз алахънай. И вакъиадини мад сеферда Лакзи Юсуф Агълабидриз вафалу тирди къалурзава.

Лакзи Юсуф тахминан 1089-1090-йисара рагьметдиз фейиди фикирда кьуртIа, “Дарбанд-нама” XI асирдин 80-йисарин эхирра кхьин мумкин тирди лугьуз жеда.

(Макъала кхьидай чIавуз ФЛНКА-дин, Википедиядин сайтрикай, мусурманрин диндин тарих ахтармишай Урусатдин тарихчи Станислав Прозорован кIвалахрикай менфят къачунва).

Агьмед Магьмудов