Эхиримжи вахтунда уьмуьрда аквазвай са бязи крари инсанрин фикирар акьван элкъуьрзава хьи, гагь-гагь хийирдайни зияндай, герекдайни герексуздай, жувандайни патандай, гьатта дустунайни душмандай кьил акъудунни четин­ жезва. Вилер аваз, вун буьркьуьдаз, япар аваз бишидаз, акьул ганваз, кимидаз элкъуьрунни мумкин я. “КIвачел акъвазнавай балкIандикай як атIун”, белки, гьа ихьтин крариз лугьузвайди я жеди.

Ингье бязи мисаларни. Лап и мукьваралди Махачкъаладин гьуьлуьн къерехдиз, ял ягъиз, сагъламвал мягькемариз, гьакI гьуьлуьн шагьвардал къекъвез, гзаф чкайрилай физ жедайди тир. Гила, агьалийрин “хийирдихъ” я лугьуз, гзаф чкаяр жугъунра туна, кьакьан мертебайрин кIвалерин, духанринни йифен клубрин ихтиярда тунва. Гьуьл  яргъай шикил хьиз аквазва…

Сада гьатта гьуьлуьн са пай кьурурна, еке майдан вичин хсусиятдиз эл­къуьр­зава. Судар-дуванарни хьайидакай чIехи меркезрин газетризни хабарар акъатзава. Амма шегьерэгьлийрин “хийир­дихъ” я лугьуз, жавабар гузва…

Махачкъала, амай чи шегьеррив ге­къигайла, гьакIани паркарални къацу зу­ларал гьалтайла, кесибди яз машгьур я. Гила гьа авай паркарни, кIус-кIус атIуз, “незва”. Пагь, вилик эцигзавай проектрин гуьрчегвал, кьакьанвал, “хъсанвал” вуч я! Чи, шегьерэгьлийрин, “хийирдихъ” я лугьузва цIийиз, виликан пивзаводдин чкадал хкажзавай комплекс — 21 мертеба­дин кIвалер, майданар, рекьер… Бес тарар? Къацу майданар? Ял ядай куьсруьяр?.. Цин гьавизар?.. И кардикайни чи газетра гзаф кхьизва, амма жавабар сад хьтинбур я: “хийирдихъ” ийизвай крар я…

И йикъара Каспийскдай мад са “хийирлу» кардикай шикиларни галай репортажар газетра ганвай. “Дагдизель” заводдин виликан “Труд” стадион — гьуьлуьн еке кьер, ада “хийир”  гъизвач лугьуз,са хванахвадиз “маса гузва”.

Яраб чахъ жегьилрини жаванри, адетдин инсанри чпин сагъламвал мягькемарзавай, гьамиша ачух стадионар, спортдин маса майданар гьакьван гзаф ава жал?..

“Хийирдихъ” я лагьана, сада Тарки-тау дагъдин ценерив гвай, виликрай инсанри арадал гъайи тамун зулар вири кIвалеривни рекьерив  вахкана.

Чи “хийирдихъ” садбуру КОР-дал чпин къелеяр хкажзава, яд чилерикай ракъурзава, канал зирзибилрикай михьиз хъжезмач. Гьа чиркин ятар чна хъвазва… Азарарни такур кьван пара жезва…

Шегьерэгьлийрин “хийирдихъ” Ак-Гель вир къвердавай гъвечIи ийизва. Са­­гъар­дай кьар авай вир аматIа чидач. Больницадиз кьар гила къерехдай гъизвайдакай чи газетра гзаф кхьена. Амма мукьва­ра больница вич квадарун мумикн я. Кьар авачир больницади “хийир” низ гуда?..

“Хийир” гузвач лагьана, чи республикадин картадилай цIудралди чIехи заводар, фабрикаяр, комбинатар квадарна.  Балугърикай консервиярдай, булкайринни ширинлухрин, хемиррин, хейлин маса комбинатар “хийирсузбур” тир кьван…(?)

Чи лезги гамари гьич садазни “хийир”­ гузмачирди яз акуна, Дербентдин, Ахцегьрин, Миграгърин, КьепIиррин, СтIал­рин, мадни маса фабрикаяр тахьай­ мисал авуна… Вуч арадал хкана?..

Хипери “хийир” гузмач лагьана, чи дагълух хуьрера саки виринра суьруьяр тергна. Амма гила Иранди чи республикадихъ галаз хипен як маса къачунин гьакъиндай чIехи икьрарар кутIуннава. Хийирлу туширтIа, ахьтин икьрарар арадал къведайтIа?..

Жуван уьзуьмлухар кутун, хуьн «хийирлу» туш лагьана, са вахтара чи вири уьзуьмлухар, гьакI багъларни хиритIна, тергна. Гила, Европади “санкцияр” лугьу­дайбур илитIайвалди, чи багъларинни уьзуьмлухрин “хийирар” рикIел хтана! Генани, чахъ къелемлухар авач лугьузва. Къелемар чкадал битмишарайтIа, “хийирлу” жезвач жал?..

Суалар, суалар, суалар…

Чи “хийирдихъ” я лугьуз, садаз Шалбуз дагъдин яйлахар, векьин уьруьшар санлай “заповедникдиз элкъуьриз” кIан­за­вайдан хабарарни ава. Амма а зиярат­рин макандиз гила, виликан хьтин, виш, агъзур йисара хуьз хьайи я суьруь­яр, я не­хирар, я рамагар амачирла, векьерни­, виликан вахтара хьиз, ягъ тийиз­вайла, зиян ни ва я куь гузватIа лугьуз­вач. Им нин “хийирдихъ” ийизвай кар ятIа?

Къизил дередин девлетрикай дуьнья­ рахазва. Къизилар кIанзава. ТIебиат хуьдай серенжемар кьабулуникай рахайвалди, “къайгъударар” катзава. Нин “хийир­­дихъ”?

Ахцегьрин кудай ятарив къведайбур вири Кеферпатан Кавказда авач лугьуз­ва. Амма, дуьньядин туристарни къведайвал, ана шартIар туькIуьруникай рахунни, “хийирар” чидайбурни хуьдайбур кьит жезва…

Чи тIебиатдин девлетар, дугъриданни, садахъни авачир хьтинбур, гьакьван къиметлубур, яни “хийирлубур” тирди тек са “Рычал” цин, “Мевер” булахдин, “Кпул” ятарин къайгъу чIугуни Сулейман-Стальский райондиз, районэгьлийриз гъизвай къазанжийри ва цIийи мумкинвилери субутзавачни?

Заз акI я хьи, чи экономистрин сиясат кьиляй-кьилиз, СССР хьтин чIехи государство чукIурдайла, чал Америкадайни Европадай илитIай либералрин, кьилди къачуртIа, Егор Гайдаран мелгьемдин ахварик ква.

И йикъара Советрин девирдин лап еке проектрикай сад тир БАМ-дин 45 йис тамам хьун — сувар къейдна. Са вахтунда Егор Гайдаран тапшуругъдалди а  магистралдиз (ракьун рекьиз), ам “хийирлу” туш лагьана, пулдин такьатар хганачир. Амма гъалатI гила хиве кьазва. Гьелбетда, либералри — ваъ. БАМ-дин метлеб гьеле садавайни тамамвилелди ачухариз тахьанвайди я.

Чи либералриз шей гьасилунилай хаммал маса гун “хийирлу” яз аквазва.  Хийир низ жезватIа, лугьузвач.

Эхь, дуьньяда виридалайни гзаф газни нафт чиляй акъудиз, кIани кьван ру­да, багьа къванер, алмазар хкудиз, там­ атIуз, къецепатаз акъудиз,  анай къизилдин пулдихъ гьа чи хаммалдикай ийиз­вай затIар цIуд къиметрай багьаз ма­са къачун “хийирлу” я лугьузва. Низ?..

Хаммалдин иесиди халкьдин гьал-агьвалдикай хабар кьазвайтIа, “хийиррикай” а тегьерда бажагьат рахадай.

Акьуллу иесийри — экономистри лу­гьуз­ва: патан хъсандалай чешне къачу, жу­вандини усалармир, кIурарик вегьемир…

Ингье, гьикьван “хийирлу” крарин иесияр чун туштIа… Ни лугьуда чун кесиб я, усалдиз яшамиш жезва?..

Мердали Жалилов