Макъаладин сад лагьай пай и ссылкадай кIелиз жеда

( Эхир. Эвел — 29-нумрада )

2013-йисан гатфарихъ са шумуд касдикай ибарат дестеди Гьажи Давудан тарихдин ирс ва адан уьмуьрдин рекьин ма­лум тушир чинар ахтармишдай къарар кьабулна. Османрин архивдай жагъай Шир­вандин шагьдин уьмуьрдиз талукь до­кументрин копийри (абур ахтармишайбурув гва) и кардин бине эцигна. Чпихъ къимет авачир и чешмеяр Стамбулда авай лезги студентри жагъурна ва абур Урусатда авай тарих ахтармишзавайбурув вахкана. Гьа икI са шумуд касдикай ибарат дестени арадал атана: Вагиф Керимов, Агьмед Фарманов, Энвер Абдуллаев ва и цIарарин автор Гьуьсен Шагьпазов.

Гьажи Давуд кьейи чка ва вахт тайинардай мумкинвал архивдин чешмейра авай “Ширвандин хан Гьажи Давудан хизандиз ам Гелиболуда рагьметдиз фейидалай кьулухъ пенсия тайинарун” лугьудай приказда авай цIарари гана. Макъаладин сад лагьай паюна къейднавайвал, тарихдал машгъул гзаф алимри лезгийрин хандин уьмуьр Родосда, я тахьайтIа Кипрда акьалтIна лугьуз фикирзавай. Документдиз гъалатI кваз баян гунихъ, я та­хьайтIа дуьз таржума тавунихъ, авайбуру­лай якъин делилар тахьунихъ ва ахтармишунриз манийвал гун мумкин тир са жерге маса делилрихъ галаз алакъалу яз арадал къведай хаталувилизни килиг тавуна, Туьркияда ахтармишунар кьиле тухудай фикирдал атана. Дарданеллы проливдин къерехрив экIя хьанвай са акьван чIехиди тушир Гелиболу (грек чIалал “Галлиполли”) шегьер Туьркиядиз финин кьилин макьсаддиз элкъвена. Гьакъикъат арадал хкунин къаст авай кьве кас сифте Стамбулдиз, гьанайни саки 250 километрдин яргъа авай Гелиболудиз фена.

Сифтегьан чи макьсад Гьажи Давудакай делилар кIватIун тир. Муракаб месэла тир, гьикI лагьайтIа, тайин делилар чахъ ава­чир. Чи ахтармишунар шегьердин музейрилай гатIунна. Идалай гъейри, шегьер­дин сурариз фена, мавзолейриз, куьгьне мискIинриз килигна. Агьмедаз хъсандиз туьрк чIал чир хьуни, регьятдиз чкадин агьа­лийрихъ галаз рахаз, чи йикъарин туьрк чIа­лал кхьенвай текстер кIелиз хьуни куьмекзавай. Чкадин агьалийрини ашкъидивди куьмекар гузвай, рехъ-хвал къалурзавай. Амма, гьайиф хьи, ина Гьажи Давуд хьайиди тестикьарзавай са делилни чаз жагъанач. Шегьердин муниципалитетдиз кхьей чарарини (запрос) са нетижани ганач­.

Йикъалай-къуз умудар цIразвайтIани, чна ахтармишунар давамарзавай. Гьа икI, йикъарикай са юкъуз, чун хъфиз гьазур жез кIам-шам амайла, Гелиболу шегьердин цен­трада авай ктабар маса гузвай са туьквенда А.Фарманован фикир чкадин тарихчи, алай вахтунда чи арада амачир Мегьмет Ирдеселан “Гелиболудин тарих” ктабди вичел желбна. Ам гъиле кьуна, ча­рар ахъайиз гатIунайла, чун гьейран хьана­ амукь­на: чна суракьзавай делилар гьа и ктаб­дай жагъана. Тарихдин и кIвалахдин 53-чина икI кхьенвай (туьрк чIалай таржума): “Дагъустанви хан Гьажи Давуд ЧIехи Петр Персиядиз походдиз фейидалай кьулухъ вичин хизанни галаз Гелиболудиз акъат­на. Ам ва адан хизан и сурара кучукнава…”.

Сурун къванцел ихьтин кхьинар атIанвай:

“…Ширвандин виликан регьбер, къуй Ал­лагьди адаз багъишламишрай, Мегь­мет­­ хандин хва Гьажи Давуд хан. Къуй адан руьгь секин хьурай! 1735-йис. (гьижрадалди — 1148-йис)”.

Гуьгъуьнлай ахтармишзавайбуруз М.Ирдеселахъ галаз таниш жедай, адавай­ важиблу бязи делилар чирдай мумкинвал хьана. Чаз малум хьайивал, Гели­болу ше­гьердин центрада авай куьгьне “Языд­­жизаде” сурар XX асирдин 40-йисара чу­кIу­р­н­а­вай. Амма лезги халкьдин кьегьал хва Гьажи Давуд гьа и сурара кучукнавай­ди тес­­­тикьарзавай гьакъикъи делилар амукь­на­­.

Гьа икI, Мегьмет Ирдесела кIватIай малуматри, архивдин делилри неинки са Гьажи Давуд кьейи йис ва кучукнавай чка тайи­нардай, гьакIни Родосдал суьргуьндиз ре­кье турдалай кьулухъ хандин ва адан хизандин кьисмет гьихьтинди хьа­натIа чирдай­ мумкинвал гана. Туьркия­дин архиврай жа­гъанвай документри (абурун электронный копияр ахтармишзавайбурун дестедив гва) шагьидвалзавайвал, Гьажи Давудаз, ам кьейидалай кьулухъ адан хизандиз Османрин империядин гьукуматдин хазинадай са шумуд несилдин де­вирда махсус пенсия гузвай. И карди лезгийрин хандихъ авай кесердикай, гьуьрметдикай лугьузва.

Макъаладин сад лагьай паюна тIвар кьур Яшар Башан “Суьргуьнда Гьажи Давудан хизан ва уьмуьр” макъалада винидихъ къейднавай документрикай менфят къачунва. Абурукай сада ихьтин гафар ава (туьрк чIалай таржума):

“1728-йисан 5-октябрдин приказдал асаслу яз, Гьажи Давуд ва адан кьуд хцикай, кьве стхадикай, къуллугъда акъвазнавайбурукай ибарат хизан Родос островдал суьргуьннавай. Родосдин военный чиновникриз рекье суьргуьннавай гьуьрметлу есирар хъсан къаравулчийралди таъминарунин, абуруз катдай мумкинвал тагунин ва сагъ-саламатдиз островдал агакьарунин буйругъар ганвай.

Гьажи Давуд Родосдал яшамиш хьана­. И островдал кучукнавай машгьур ксарин арада адан тIвар авачир. Гьажи Давудан хизан 1735-йисан 30-июндиз Гелиболу шегьердиз хутахна. Аквар гьаларай, лезгий­рин хан я аниз фидай рекье, я шегьердив агакьайдалай кьулухъ рагьметдиз фена.

Адан хва Мегьмет Керим бег Шемахидиз рекье хтунвай. Амма бухгалтериядин 1742-йисан 23-февралдин гьахъ-гьисабрай тайин жезвайвал, ам малум тушир себебралди рагьметдиз фена. Хандин хва кьейи вахтни малум туш.

Амай хизанар 8 кIвале яшамиш жезвай. Ижарадин пул (50 къуруш  — Туьркиядин пулдин уьлчме) гьукуматдин хазинадай чара ийизвай…

Идалай гъейри, Гьажи Давудан уьмуьрдин юлдашдиз ва амай хизанриз гьар вацра 666,5 къара къурушдин кьадарда аваз пул гузвай. Гьажи Давудан чIехи рухваяр Мегьмет Керим бег, Сулейман бег ва гъвечIи хва Тагьир бег 1742-йисан 23-февралдилай вилик рагьметдиз фена. Хизандин кьиле авай стхайрикай виридалайни гъвечIиди тир Абдулкерим бегдизни гьар вацра пул гузвай…”.

2014-йисан июндин вацра кьиле тухвай нубатдин ахтармишунрин нетижада “Языджизаде” сурар алай чкадал (алай вахтунда ина амайди мавзолей галай мис­кIинни багъ я) Муьшкуьрви Гьажи Давудан рушан сурун къван жагъана.

Мегьмет Ирдеселан гафаралди, сурар цIийикIа туькIуьр хъийизвай чIавуз ада кьасухдай Гьажи Давудан ва адан хизанрин сурарин къванер саламатдиз хуьн патал и багъда кьилдин чкадал эцигна. Гьа са вахтунда Гьажи Давудан сурун къван, адан къиметлувал фикирда кьуна, чкадин музейдиз хутахна. Гуьгъуьнлай, музей агалайдалай кьулухъ, хандин сурун­ къван, куьгьне сурарай хканвай вишералди маса къванерихъ галаз санал (абур ана къайдасуздаказ хуьзва), ше­гьер­дин “Алааттин” лугьудай цIийи сурариз акъудна.

Пешекарар желб авунин игьтияж авайвиляй сурара кьиле тухуз кIанзавай ахтармишунар вахтуналди акъвазарнава. Еке игьтималвал (вероятность) аваз лугьуз жеда хьи, Гьажи Давудан сурун къван и сурара иесивал тийиз гадарнавай (бязибур къалин кул кусра ава) агъзурралди къванерин арада ава. Ам жагъурун ва адал саки 300 йис идалай вилик атIанвай кхьинар кIелун патал османрин къадим чIал чидай алимдин, тарихчидин, востоковеддин куьмек герек жеда.

Гьелбетда, алай вахтунда чи гъилевай делилар дериндай чирунин лазимвал ава. И карда лезги халкьдин алимри, яратмишдайбуруни иштиракна кIанда. КIва­ла­хар кьиле тухудай рекьер мадни ава ва абу­рун нетижада Гьажи Давудакай, ам яшамиш хьайи девирдикай цIийи ва итижлу делилар мадни гьатун мумкин я. Чна умудзава, им чи халкьдин ва адан кьегьал­ рухвайринни рушарин виликан баркаллувал арадал хкунин эвел я.

Исятда вири лезги халкь патал кар алай, асул еке метлеб авай тарихдин легьзе алукьзава. Кьве патал пайнавай, гьич тахьайтIа, са гьихьтин ятIани милли образование авачир лезги халкьар алай вахтунда мад садрани тахьай къайдада тарихдин къанажагълувал арадал хкунихъ муьгьтеж я. Гзаф лезгийри чIал, меденият, тарих рикIелай алудзава. Неинки ацукьун-къарагъун, яшайиш дегиш жезва. Къанажагъ дегиш жезва, дувулар квадарзава, халкьди Гьажи Давуд хьтин кьегьалрин экуь къамат рикIелай алудзава.

Туьркиядиз финин макьсад тек са Гьажи Давудан уьмуьрдин ва кьиникьин гелер жагъурун тушир. Чаз вири ватанэгьлияр вилик девирдин чи кьегьал рухвайрин, рушарин ирс квахь тавунвайдан, абурун экуь къамат чи кьатIунра, рикIера хьун герек тирдан гъавурда акьуна кIанзава.

ФЛНКА-дин руководстводи ва советди ахтармишунар кьиле тухвай дестедик квай гьар садаз авунвай чIехи кIвалахдай сагърай лугьузва. Къачунвай камуни Муьшкуьрви Гьажи Давудан уьмуьрдин эхиримжи йисарихъ галаз алакъалу са жерге месэлайрал нукьтIа эцигдай мумкинвал ганва. Винидихъ къейд авурвал, тарихдин ирс хуьн патал хъувуна кIанзавай кIвалахар мадни ама. И карда чи халкьдин яратмишдайбрун ва илимдин интеллигенциядин векилар, къерех тахьана, сад жедайдак умуд кутазва.

Гьуьсен Шагьпазов, ФЛНКА-дин исполкомдин председатель