И мукьвара чIехи алим-энциклопедист, къенин аямдин лезги гьикаятдин кукIушрикай сад тир  Къурбан  Халикьович  Акимова —  Гьаким  Къурбана  чаз вичин нубатдин роман (11 лагьайди) “Яру Ярагъ” кьилдин ктаб яз багъишна (Махачкала, “Мавел”, 2019).

Авторди адаз документрин бинедаллаз яратмишнавай тарихдин эсер лагьанва. Ана ХIХ асирда лезги халкьдин яшайиш, ацукьун-къарагъун, майишатдин гьалар, вич хуьн ва азад авун патал къачур камар, чIугур женгер гьихьтинбур тиртIа, къалурнава. И месэлайриз  килигна къимет гайитIа, дугъриданни, роман тарихдинди я. Кьилин игитни  лезги халкь ва адан а чIаван чIехи регьбер, вири Дагъустандин ва Чечнядин азадвал патал къарагъай женгчийрин кьил хьайи зурба алим, арифдар, шаир, диндин сердер — ярагъ­ви эфенди Исмаилан хва, къутунхъви эфенди Магьараман езне, вичи дагъустанви вири алимринни динэгьлийрин арада шейхдин ва муьршуьддин (алимрин алим, сердеррин сердер) дережаяр къачур Ярагъ Ме­гьа­мед я.

Ярагъ Мегьамед…И тIвар чаз, къенин лезгийриз, яргъалди течиз, ачух тушиз хъендик кумукьна. Рахунар фадлай авай. Коммунистрин идеологиядин вахтунда адан тIвар  кьунихъайни кичIедай. Скульптор Аскар Сарыджади туькIуьрай памятникдин эскизни Дагъустандин искусствойрин  музейда хуьзвай. Ам дуьздал акъуд тавунин сир вуч ятIа чидачир…

Амма ХХ асирдин эхирра чаз а си­рер ачух хьана, чIехи муьршуьддин сур-зиярат авай Гуниб райондин Согъ­ратлидинни арифдар  хайиди тир Мегьарамдхуьруьн райондин Ярагърин тIварар мукьвал-мукьвал кьуна. Алимдин гьакъиндай зурба ктабар ахкъудна (Агьед Агъаев, Гьажибуба Рустамов, Эседуллагь Наврузбегов ва мсб), чIехи мавлидар тешкилна… Эхирни Махачкъалада виликан Бакудин 26 комиссардин куьче адан тIва­рунихъ яна, Ярагъ-Къазмайрин хуьре (арифдардин ирссагьибар куьч хьанвай чка, бубайрин чилер) халкьдин харжийрихъ чIехи мавзолей хкажна. (Тешкилатдин кьил — Мегьамедан невейрикай сад тир меценат Рустамов­ Гьажибуба). Художникри (И.Халилов, С.Сейфединов, А.Адилов, М.Агъабалаев ва мсб) Ярагъ Мегьамедан зурба суьретар чIу­гуна, халкьариз аквадай чкайра, идарайра, рекьерин хиверал эцигна. Ярагъ Мегьамедан асул суй-суфат, буй-бухах, алу­кIу­нар, дамахар гьихьтинбур тиртIа, чир жез башламишна.

Хейлин шаирри адакай шиирар, манияр, драмаяр, поэмаяр теснифна…

ЧIехи полководец, вичин вахтунда лезгийрин Алпан  гьукумат арадал хкиз алахъай Гьажи Давуд, ахпа Фета­ли-хан хьтин къаматрилай гуьгъуьниз чав Ярагъ Мегьамедан руьгьдин къамат ахгакьна! Им, гьелбетда, халкь уяхардай, къанажагъдин къуватар ахварикай хкуддай, руьгьда ватанпересвилин, гьакъикъи гражданвилин, женгчивилин гьиссерал чан гъидай кар хьайидал шак алач.

Ярагъ Мегьамеда женгчивилин тарс гайи сухтайрикай — Гимридай тир Гъазимегьамедакай, Шамилакай дагъвийрин азадвилин женгерин регьберар, имамар хьана. Абурукай дуьнья рахазвайла, Ярагъ Мегьамедан тIвар бес хъендик тадайни?!.

Чун къе рахазвай романда а чIа­ван регьбердин, руьгьдин зурба амадагдин, халкьар агудиз, ватандин ва инсандин  азадвал патал илим чирай, ам халкьарив агакьариз гзаф рекьера къекъвей, а вахтунин вири алимри шейх, муьршуьд тIвараралди вичин чирвилериз ва алакьунриз ахьтин зурба къимет гайи касдин къамат, чаз  чидай эсеррилай тафаватлу яз, цIийи терефрихъай ачухарзава.

Тарихдин роман и эсердиз, зи фикирдалди, тахминан лугьуз  жеда. Дугъри я, авторди вакъиаяр кьиле фейи 1825 ва адалай гуьгъуьнин йисар къалурнаватIани, ина вакъиайрин хронология (женгерин сиягьар) авач. Ихтилат халкьарин азадвал патал женгчидин руьгь арадал атуникай, инсан ва ватан азадвиле хуьн патал женгиниз гьазур хьуникай, женг чIугваз чируникай (гафуналдини, кардалдини) физва. Кьилин игит — Ярагъ Мегьамед. Гзаф крарал, амалрал рикI алай, гъиле — кIваче звер авай, кьил ацIай, вилера гьамиша умудрин нурар авай хуьруьн каркачI гада, ахпа камаллу малла, буба рагьметдиз фейидалай кьулухъ — медресадин муаллим, мис­кIиндин имам, ахпа инсан ва ватан азад ийидай рекьерихъ къекъвезвай суфиятчи, тарикъатчи алим, шаир, Кавказда ва РагъэкъечIдай пата машгьур алимривай — шейхеривай чирвилер къачузвай сухта, эхирни, Куьрдемирда шейх Исмаилавай (буба Исмаилан тIвар алайди) машгьур тарикъатчи Накьшибендидин — инсандин руьгь тамамвилелди Аллагьдин рекье эцигунин (“цIуруру­нин”), вири затIарилай гъил къачунин, руьгьдин паквилин, гьахъунин терефдар ва женгчи хьунин илим чирайдалай кьулухъ, чIехи шейх  ва муьршид — дагъвийрин азадвилин женгерин регьбер, Дагъустанда ва Чечняда муьруьдизмдал (азадвал патал, чандилайни гъил къачуна, женг чIугваз гьазур ксар-аскерар) чан гъайи арифдар… И ре­кьиз­ вил вегьейла, аквада хьи, писателди чаз багъишнавайди философиядинни психологиядин — яни инсандин руьгь, къанажагъ, фагьум-фикир, инан­мишвилерин алем арадал атунин рекьер, чешнеяр ва чешмеяр, шартIар ва социальный гьалар ахтармишзавай художественный эсер я.

Инал чи рикIел винидихъ тIварар кьунвай авторрин, иллаки профессор, зурба арифдар Агьед Гьажимурадович Агъаеван “Ярагъ Мегьамед”, “Намусдин философия” ктабарни къвезва. Тарихда гьатнавайвал, философиядин илимдинбур я.

Гьаким Къурбанан ктабда философия художественный образра, къилихра, крара, женгера, кьилин игитдин вязера, ада арадал гъанвай цIийи илимда кардик кутунва. Мегьамед вичин рекьера тек туш, ам датIана халкьдин арада, вичелай чIехибурун, вичин таярин, вичелай яшдиз гъвечIи­бурунни арада ава. Гьавиляй Мегьамедахъ галаз санал гьа девирдин гзаф векилрин къаматар (руьгьдин ва винел патан) ачух жезва. Абурун жергеда зурба арифдарар — ярагъви малла Исмаил эфенди, куьрдемирви шейх Исмаил, Ахцегь Магьарам эфенди, Ахцегь Мирзе Али, Мегьамедан стха Уьсейдер, хуьруьн мазан Лусай, агъсакъал Бункь буба, къазикъумухви малла Жамалудин, сухтаяр Гъазимегьамед ва Шамил, шаир Тагьиржал Эмирали, девирдин агъаяр — Аслан хан, Сурхай хан, къанихчи Байбур, зулумкар генерал Ермолов, дагъвийрихъ галаз дуствилелди яшамиш хьунин таблигъат тухвай урус шаир — декабрист Александр Бестужев — Марлинский (романда — Эскендер) ва масабур ава.

Романда лезги дишегьлийрин (дидейрин, сусарин, рушарин) таъсирлу къаматарни арадал гъанва.

Лап кар алайди, зи фикирдалди, автордилай гьа девирдин социальный къамат, хуьрерин агьалийрин уьмуьрдин гьалар, сеняткарвилер, адетар тIе­бии шартIаралди, гьа чIаван чIал хвена, къалуриз алакьун я.

Лезги чилин рангари, дагъларинни вацIарин, тамаринни багъларин, никIерин шикилри еке чка кьунва. Икьван мублагь чилерал инсанар лукIар хьиз яшамиш тахьун лазим я. Азадвилин женгерин илимдин асул чешмени хайи чилин, накьварин, багъри хуьрерин къайгъу чIугунин, абур хуьнин, инсанри чеб азад иесияр яз гьисс авунин майилар, фикирар арадал атунихъ галаз алакъалу я. Ватандал рикI алай касди ам садрани ягъийрин гъиле твадач. “ЛукI яз амукьдалди, игит яз кьиникь хъсан я” — ингье шейх Мегьамедан асул вязерикай сад, илимдин чIехи къейд.

Амма а чилерал алай «жуванбуру» ам хаинвилелди маса гуз, инсандин ихтиярриз, лайихлувилериз кIур гуз, нефсинин гъиляй ажуз яз, Аллагьдин тIвар кьаз, чилел жегьеннемдин шартIар  арадал гъиз хьайитIа, вучда?­

Ихьтин суалар романда гзаф сеферра тикрар жезва. Кьилин игитар абуруз жавабарни жагъуриз алахъзава. Ярагъ Мегьамедани гагь суфиятдин, гагь тарикъатдин, эхирни, гъазаватдин рекьер хкягъун дуьшуьшдин кар туш. ЧIехи арифдардин илимдин цIийивални гьа кардикай ибарат я.  Азад хьун патал женг чIугуна кIанда. Аллагьдини инсандиз къалурзавайди, кьабулзавайдини гьа рехъ — халисан инсанвилинди, инсандин тIвар паквилелди хуьзвайди я. ЛукIвилинди ваъ.  Гьавиляй Ярагъ Мегьамедан кар алай вяз — насигьат “мусурман инсанди садазни, гьатта мусурмандизни” лукIвал тавуниз эвер гунихъ галаз алакъалу я. Гьавиляй арифдар Агьед Агъаева вичин монографияда Ярагъ Мегьамедаз гьа девирдин сад лагьай демократ, халкьдин ихтияррин женгчи хьайиди лагьанва.

Гьаким Къурбанан романда и демократвал квекай ибарат ятIа, карда къалурнава. Мегьамед, инсандинни ватандин азадвал неинки патан, гьакI чкадин душманрикайни хуьн патал вязер кIелунилай элячIна, вич а женгерин кьиле акъваззава…

Им чи къенин йикъарин гьакъи­къат­ни тушни?! Гьаким Къурбанан цIийи роман автордин цIийи гаф, цIийи кукIуш хьиз аквазва…

Яру Ярагъ вучиз я лагьайтIа, и хуьрел ракъинин яру нурар алукьзавайвал акурла, Мегьамеда гайи тIвар я: “Яру Я-рагъ!” Хъсанни хьанва…

Мердали Жалилов