2023-йисан 5-майдиз, 85 йисан яшда аваз, тIвар-ван авай алим, математик Сарухан Агъаханович Агъаханов рагьметдиз фена. С.А.Агъаханов 1939-йисан 3-февралдиз ДАССР-дин Кьасумхуьруьн райондин Зугьрабахуьре дидедиз хьана. 1945-1949-йисара хайи хуьруьн сифтегьан мектебда, 1949-йисалай 1954-йисалди  Шихидхуьруьн юкьван мектебда кIелна. 1955-йисуз Кьурагь райондин КьепIиррин хуьруьн юкьван мектеб къизилдин медалдалди куьтягьна. 

Математикадай кьетIен кьатIунарни чирвилер авай жегьил 1955-йисуз Дагъустандин госпединститутдин физикадинни математикадин факультетдик (математикадин отделение) экечIна. Ина вад йисан къене чирвилер къачурдалай кьулухъ математикадай адан адетдинбур тушир, кьетIен алакьунар винел акъатна. Студентдин алакьунриз факультетда къиметни гана.  1960-йисуз адакай Да­гъустандин госуниверситетда лап хъсан чирвилер къачунин нетижада тафаватлу дипломдин сагьиб хьана, идалайни гъейри, вичик илимда еке умудар кутаз жезвайвиляй ам Ленинграддин госуниверситетдин аспирантурадиз рекье туна.

Ленинградда жегьил аспирантдин илимдин регьбер вири дуьньяда машгьур, чIехи алакьунар авай Советрин Союздин алим, физикадинни математикадин илимрин доктор, профессор Исидор Павлович Натансонакай жезва.

Жегьил аспирантдин къанажагъдинни­ ярат­ми­шун­рин алакьунриз тIвар-ван авай алимди лайихлу къимет гана, и карди абуру саналди кIвалахуниз, арада жедай рафтарвилериз хъсан патахъай таъсирна.

Аспирантурада кIелай вахтунда С.А. Агъаханова Ленинграддин государстводин университетда математикадин анализрин кафедрада илимдин рекьяй куьмекчи яз кIвалахна.

Сарухан Агъаханова зегьметдин рехъ 1962-йисуз Ленинград шегьердин Военно-мор­ской кьилин училищеда чIехи преподавателдин къуллугъдал кIвалахунилай гатIунна.

С.А.Агъаханова 1965-йисуз «Об ортогональных полиномах от двух переменных» темадай илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Аспирантурада кIелай куьруь вахтунда адалай диссертация неинки кхьена акьалтIариз ва хуьз, гьакIни функцийрин теориядай са жерге лап хъсан илимдин макъалаяр гьам Советрин Союздин, гьамни къецепатан уьл­квейрин илимдин кьилин журналра чапиз алакьна. И макъалайрин нетижаяр яз, математикадин алемда жегьил алимдин-математикдин тIвар акъатна, гьам Ленинграддин, гьамни Москвадин математикадин обществойрихъ галаз адан илимдин алакъаяр мягькем хьана.

Алимдин-математикдин вини дережадин чирвилерин, бажарагълувилин гьакъиндай шагьидвал­завай делилрикай сад ам я хьи, Венгриядин илимдин министерстводин теклифдалди Сарухан Агъа­ханович студентризни пре­­подавателриз лекцияр кIе­лун патал а уьлкведиз фена. Ихьтин вакъиайри 1969-йисуз С.Агъаханова ДГУ-да функцийрин тео­риядай ва функциональный анализдай гатун Вирисоюздин математикадин мектеб тешкилдайлани еке роль къугъвана. Гележегда и мектебдихъ Да­гъус­танда математикадин образование еримлу хьунин карда важиблу метлеб хьана. А чIавуз Да­гъустандиз Советрин Союздин вири пипIерай чпин ученикарни галаз зурба алимар-математикар атанай. Студентриз сифте яз СССР-дин АН-дин академикар, физикадинни математикадин илимрин докторар, Москвадин, Ленинграддин ва маса шегьеррин вузрин профессорар акунай ва абурухъ яб акалнай.

1964-йисан 24-апрелдиз профессор И.П.­На­тан­­сона ва 1965-йисан 8-февралдиз акаде­мик Б.Е.­Быховскийди ДГУ-дин ректор А.А.­Аби­ловаз кхьей чарара аспирант С.А. Агъахановаз­, докторвилин дисс­ертациядиз гьазурвал акун ва акьалтIарун патал, мад 2-3 йисуз амукьун тIал­абнавай. Амма ДГУ-диз кьабулзавайбурун­ кьадар артух хьунихъ ва цIийи факультетар ачухунихъ галаз алакъалу яз, математикадай пешекарар кьит хьуниз килигна, Ленинграддин алимрин хъсан теклиф ректорди кьулухъ элкъуьрна.

С.Агъаханов ДГУ-да 1967-йисуз математика­дин анализдин пешедай аспирантура ачухай Да­гъус­тандин сифтегьан алимрикай-ма­те­матик­рикай сад тир. И кар себеб яз а вахтун­да адан ученикри­кай-ас­пирантрикай физикадинни математикадин илимрин кандидатар, ге­лежегда илимрин докто­рар хьана.

Машгьур математик С.Агъаханован чара­рин архивда адаз ХХ асирдин СССР-дин АН-дин лап зурба математик хьайи академик А.Н.­Колмогорован (1965-йисан 13-апрель), физикадинни математика­дин илимрин доктор, профессор, дагъустанвий­рихъ ва Дагъустандихъ хъсанвилер хьана кIанза­вай рафтарвилер къа­луруналди малум тир В.С.Ви­денскийдин (1967-йисан 27-сентябрь) чарар ава.

Сарухан Агъахановичакай 1966-1969-йисара­ М.В.­Ломоносован тIварцIихъ галай МГУ-дин меха­­нико-математический факультетдин докторант хьа­­на. И йисар бегьерлубур хьана: МГУ-дин чIе­хи алимрихъ – СССР-дин АН-дин­­ академик А.А.Гон­чарахъ, СССР-дин АН-дин член-кор­респондент П.Л.Ульяновахъ, профессор Е.П.­Долженкодихъ, С.Б.Стечкинахъ, В.М.­Ти­хо­мировахъ ва масабурухъ галаз лезги алимдин­ сих алакъаяр арадал атана.

Алимдин илимдинни педагогикадин кIвалах, функ­цийрин теориядин жуьреба-жуьре хилерай­ адан метлеблу лекцияр ва ада дипломдин кIвалах­риз регьбервал гун себеб яз, математикадин факультетдин гзаф студентриз функцийрин теориядай илимдин кIвалахдин тIям чир хьана. ИкI, нетижада адан са жерге ученикар Москвадани Ленинградда аспирантурадик экечIна ва абуру илимдин дережаяр къачуна. Къейд авун герек я хьи, чIехи шегьерра Сарухан Агъахановичан ученикриз къимет гузвай, абурухъ галаз хушвилелди рафтарвал ийизвай.

Килигунин тегьер секин, мягькемдиз гъил кьун, кьадарсуз яваш рахун – ингье Сарухан Агъаханович сифте акурла, адакай гьа ихьтин фикир амукьдай. Амма…

С.Агъаханов масабуруз тешпигь тушир, кьетIен лектор тир. Адан лекцияр регьятдиз кьиле гьатунин ажайибвилелди, кьетIен тамамвилелди ва куьлуь-шуьлуьйризни дериндай фикир гуналди тафаватлу жезвай. Адан лекцийра студентри математика «чан алай илим» хьиз кьабулзавай, ада, мел гъиле аваз доскадив акъвазна, студентрин кьатIунрин кардик активвал кутуналди, фагьумлу делилар гъидай, сад-садахъ галаз алакъалу камаллу веревирдер ийидай.

Адан лекцияр вири студентри кхьидай, вучиз лагьайтIа абура, учебникрин текстерилай алава яз, гзаф вахтара анжах вичин хсуси кьетIен фикирар жезвай. Доскадал ада вири кхьинар лап селигъалудаказ ийидай, адавай са кардани геж хьун, жавабдарсузвал авун эхиз жедачир. Экзаменатор хьизни Сарухан Агъаханович регьимлуди ва кьетIенди тир. Студентрин жавабриз ада дикъетлудаказ яб гудай, экзамендай къвезвай гьакъикъи къимет ада сад­рани агъузардачир, адаз гьар са студентди­ вичихъ авай вири кьатIунрин мумкинвал ачухна кIандай. Экзамендин нетижада ада эцигай къиметдилай са вуж ятIани нарази хьайи гьич са дуьшуьшни хьанач.

Вири и йисара С.А.Агъаханован илимдинни педагогикадин кIвалах Дагъустандихъ ва, асул гьисабдай, ДГУ-дихъ галаз алакъалу хьана. Ада неинки вини дережадин гзаф пешекарар гьазурна, гьакI математикадин хиле бегьерлудаказ илимдин кIвалахни кьиле тухуналди, и жигьетдай Дагъустанда илимдин дережа са кьадар чIавалай дуьньядиндаз хкажна.

Алим-математик С.А.Агъаханов рагьметдиз финихъ галаз алакъалу яз, ученикри адан хизандиз, мукьва-кьилийриз, дериндай хажалат чIугунивди, башсагълугъвал гузва.