Виридуьньядин ислягьвилин югъ
Римдин государстводин деятель, шаир Силий Италика лагьанай: “Ислягьвал вири хушбахтвилерилай багьа ва зурба я”. И гафарал Испаниядин писатель Мигель Сервантеса вичин саягъда къул чIухгунай: “Ислягьвал инсанри датIана мурад яз тIалабзавай хушбахтвал я”.
Дугъриданни, ислягьвал гьар са халкьдиз, гьар са инсандиз багьа я. Лап гъвечIи чIавалай ван хьана ва чизва, чи бадейри, дидейри, мурад тIалабдайла, алхишардайла, тебрикдин гафар лугьудайла, веледар яргъал чкадиз рекье твадайлани, рикIиз гьакьван хуш ибара тикрардай: “Дуьнья ислягь хьурай!” Эхь, и гафарихъ еке метлеб ава. Дуьнья ислягь хьайила, гьар са касдин рикIни архайин я. Пакадин йикъахъ авай адан инанмишвални артух жезва. Ам гьевесдивди ислягь зегьметдивни гатIунзава. Ада вичин къени мурадарни уьмуьрдиз кечирмишзава.
Амма дуьньяда вири вахтара инсанрин ислягь уьмуьр чIурзавай, дявейрик цIай кутазвай къуватар хьана. Абур гилани ава. Франциядин писатель Жюльен Бендади пара хъсандиз лагьана: “Дуьньядин агъавал авун патал чпин зиянлу мурадар кьилиз акъудунал маса инсанар желбзавайбуруз я гьахъвал, я мергьяматлувал, я регьимлувал герек авайди туш”.
ИкI тирди чаз къенин уьмуьрдини успатзава. Дуьньядин агъавал ийиз кIанза-вай США-ди Сириядин девлетрин иесивал авун патал ана международный террористрин кьушунриз “къацу экв” гана. Дурумлувилелди вилик физвай Россиядин Федерациядиз кьецI гунин, уьлкведа къизгъин гьалар арадал гъунин ва ахпани СССР хьиз чукIурунин фикир аваз, Кеферпатан Кавказдиз международный террористар ракъурна, Украинада гьукум нацистрин пайдах хкажнавай башибузукьрив кьаз туна. Гила гьа ихьтин жуьредин “инкъилаб” Белоруссиядани тешкилиз кIанзавай. Президентдин сечкийрин нетижаяр гуя тапанбур я лугьуналди, миллионралди пулар гуз, жаванар, жегьилар рекьелай алуднава, абур куьчейриз, забастовкайриз акъуднава. Америкадин ва Евросоюздин кьилин политикрини Владимир Путина Александр Лукашенко мугьманвиле кьабулун, стха республика Белоруссиядиз герек куьмекар гун лап тахсиркарвиляй гьисабзава. Чпи ийизвай алчах крар гьахълубурай кьазва.
Зун инанмиш я, ни вуч авуртIани, лагьайтIани, дуьньяда ислягьвал, халкьарин арада меслятвал хьана кIанзавай инсанар гзаф я. Гьавиляй ООН-дин Генеральный Ассамблеяди 1981-йисуз дуьньядин вири халкьариз ислягьвилин шартIара яшамиш жедай ихтияр авайвилин гьакъиндай Декларация кьабулнай. 2001-йисуз ООН-дин Генеральный Ассамблеяди кьабулай къарардалди, гьар йисан 21-сентябрдиз дуьньядин халкьари Международный ислягьвилин югъ къейдзава. Идан макьсадни сад я: дявеяр акъвазарун, гужунин, зулумдин пис крарикай кьил къакъудун. Гьа са вахтунда государствойрин къенепата ва халкьарин арадани ислягьвилин, меслятвилин фикирар, эрзиманар мягькемарун. И кар пара важиблуди тирди, инсанар сад-садаз душманар туширди гъилевай йиса, коронавирусдин тIугъвалдихъ галаз женг чIугвазвай гьерекатри успатна. Къе виридан душман миллионралди инсанар къирмишзавай тIугъвал я. Ада вири алемдик къурху кутунва. ООН-дин Генеральный секретарь Антониу Гутерриша гьеле мартдиз сад-садаз акси акъвазнавай, дявейрин гьерекатрик экечIнавай вири къуватриз къизгъинвилер, ягъунар, кьиникьар акъвазаруниз ва тIугъвалдихъ галаз женг чIугунин карда такьатар, къуватар сад авуниз эвер гана. ЯтIани, США-ди ва адан макьамрал кьуьлзавай Европадин хейлин уьлквейри къизгъинвилериз рехъ ачухзава, гьахъсуз сиясат тухузва.
ООН-ди вири уьлквейриз, халкьариз цIинин Ислягьвилин юкъуз сада-садахъ галаз дуьз рафтарвал авуниз, меслят хъхьуниз, веревирдер авуниз, сада-садахъ яб акалуниз эверзава. ТIебиатдин мусибатар гзаф жезвайла, жуьреба-жуьре ва садакай масадак акатзавай азарри кьил хкажнавайла, вири миллетар, динэгьлияр сад хьун лазим я. Вири инсаният къурхулувилик кутунвай мусибатрихъ галаз женг санал чIуг-вадайвал.
Гьелбетда, Ислягьвилин юкъуз жуьреба-жуьре мярекатар кьиле тухуда. Амма абур тIимил я. Гьа са вахтунда государствойрин, политический партийрин руководителрин ва маса талукь ксарин везифа гьар са чкада ислягьвилин гьалар арадал гъун я. ГьикI лагьайтIа, ислягьвал авай чкада инсанди вич азаддиз, гумрагьдиз, шаддиз гьиссзава ва ада авай мумкинвилерикай вичизни, обществодизни хийир хкатдайвал менфят къачузва.
Адет хьанвайвал, Ислягьвилин юкъуз дяведин гьерекатар авай вири чкайра абур акъвазарун лазим я. ООН-ди гьа икI истемишзава. Чаз умуд кутаз кIанзава, дяведик цIай кутазвайбуру и истемишунал амал ийида ва инсанар рекьидай женгериз рехъ гудач. Дявеяр акъвазарун, гужунин, зулумдин пис крарикай къерех хьун цIалцIам гафар туш, инсаният мадни вилик, хъсан крарихъ тухудай мумкинвал арадал гъунин игьтияж я. Анжах ислягьвилин алакъайри, меслятдин ихтилатри, лап четин месэлаярни сада-садаз гьуьрмет авуналди гьялуни вири инсаният патал менфятлу, виле акьадай хьтин нетижаяр арадал гъида.
Россиядин регионрани Ислягьвилин юкъуз дявейриз акси, ислягьвилин майилар тебрикзавай серенжемар тешкилзава. ГьакI — Дагъустан Республикадани. ГьикI лагьайтIа, чи халкьариз дявеяр ва абурун къурбандар тIимил акунач. Гьавиляй къе Россиядин халкьар анжах ислягьвилин терефдарар я. Абуру дявейрик цIай кутазвайбур пислемишни ийизва.
Мумкин я, аялри, ислягь уьмуьр фикирда аваз, чIугвазвай хъуьрезвай ракъинин шикилар, аялрин хорди дуствиликай, ислягьвиликай лугьузвай манияр бязибуруз гьакIан къугъунар хьиз акун. Амма лугьун лазим я, абурухъ яракьдин куьмекдалди месэлаяр гьялзавайбуруз и алчах кар тавуниз эвер гунин зурба метлеб ава.
Вуч патал я дявеяр? Дуьньяда гьакI-ни, жуьреба-жуьре азарар, каш, яшайишдин четин шартIар себеб яз, агъзурралди инсанар телеф жезвайла. Гьа ихьтин татугайвилерихъ галаз женг чIугуна кIанда. Маса халкьар лукIвиле тваз, чилер кьаз, жуван фикир амайбурал илитIиз алахъун герек авач.
Нариман Ибрагьимов
