Алай аямдин гьакъикъат ахьтинди­ хьанва хьи, чна датIана са квехъ, нихъ галаз ятIани женг чIугуна кIанзава. Коррупциядихъ, наркоманиядихъ, экстремизмдихъ, терроризмдихъ, СПИД-дихъ, тахсиркаррин тешкиллу дестейрихъ, къе дуьньядиз чкIанвай коронавирус лугьудай тIугъвалдихъ…

Ибурал сад мад алава хъхьанва — зирзибил. Идахъ галаз женг чIугун уьлкведин гьукуматди лап кар алай месэла яз гьисабзава. ГьикI лагьайтIа, вири регионар зирзибилдин гъиляй ажуз хьанва. Жавабдарвал хиве авай талукь идарайриз, къуллугъчийриз йисаралди кIватI жезвай гьем-гьуьш, гьапур-шапур гьиниз ийидатIа, ам гьикI терг ийидатIа чизвач. Агъзур гектарралди чилер зирзибилрикди акIаж хьанва эхир.

Зирзибилдин месэла уьлкведин агьалийри РФ-дин Президент Владимир Путина суалриз жавабар гудайлани къарагъарна. Вучиз лагьайтIа, зирзибил вегьезвай хъуртар хуьрерин, шегьеррин, инсанар яшамиш жезвай кIвалерин патарив гзаф жезва. Гатун варцара агьалияр татугай нидикайни, гумадикайни катдай чка жагъин тийиз амукьзава.

Уьлкведин тIебиатдал гуьзчивал  тухузвай идарадин (Роспотребнадзор) делилралди, гьар йисуз 70 млн тонн амукьаяр, гьем-гьуьш кIватI жезва. 2018-йисан сифте кьиляй уьлкведа промышленный ва яшайишдин амукьайри (отходы) 38 млрд тонн тешкилзавай. Абурун анжах 4 процент гьялиз, яни махсус заводра терг ийиз, зир­зибилдикай маса шейэр гьазуриз ­жезвай. Анжах миллионралди тоннар кузвай, ктIизвай. И кар къени давам жезва.

Месэла тамамвилелди гьялиз тахьунин кьилин себеб ам я хьи, Россияда зирзибил кьилди-кьилди чара ийидай адет, тежриба авачир. Къецепатан хейлин уьлквейри цIуд йисар идалай вилик гьем-гьуьш кьилди чара ийиз ва абур гьялдай карханаярни эцигиз гатIунна. Къе анра зирзибилдикай икрагь хьунин дерди авач. Россияда гьем-гьуьш кьилди-кьилди чара авунив анжах пуд йис идалай вилик эгечIна. Чи агьалиярни гьеле и кардиз са акьван гьазур туш. Акьалтзавай несилни гъвечIи чIавалай и важиблу         ва жавабдар кардив мукьуфдивди,    дикъетдивди эгечIуниз гьазурзавач.

Гьар сада жуван гьерекатар фикирдиз гъваш. Чна автобусдин, поезддин, машиндин дакIардайни яд хъвайи путулкани, тIуьн тIуьна амукьай гьапур-шапурни къецел гадарзава. Герек амачир затI-матI куьчедизни, общественный чкайрални вегьезва. КIвалерай акъудзавай зирзибил авай пакетар, махсус чкаяр аватIани, гьа акатай чкайрал тазва, эцигзава. КIвалерин пипIе­рихъ­ни, далдайрихъни, куьчедални, гьатта подъездрани. Инсанриз зирзибилдиз талукь месэлайрив фагьум­лудаказ, жавабдарвилелди эгечIдай культура бес жезвач. Вучиз лагьайтIа, гъвечIи чIавалай  и рекьяй  герек чирвилер, теклифар, меслятар гузвач. Европадин уьлквейриз фейи чи ин­санриз акуна, чизвайди я, анра авайбуру, кIандатIа поезд, автобус, кIанда­тIа  хсуси автомашин хьуй, тIуьна амукьай гьапур-шапур кIватIна, пакетда хутада ва ам гвай чантадани эцигда. Ахпа герек чкадиз гадарда.

Советрин девирда чIехи хьайи чи рикIел хъсандиз алама, зирзибилдин хъуртар гьа вахтундани авайтIани, са бязи шейэр кьилди-кьилди кIватIзавай, гила хьиз, вири санал пакетриз вегьена, хъуртарал гадарзавачир. Чна, аялри, датIана куьчейрай ракьар кIватIдай ва райондай автомашин атана, абур металлолом яз хутахдай. Гьа икI чарар, куьгьне ктабар, газетар кIватIиз, туьквенриз вахкудай. Ишлемишнавай путулкаяр кьабулдай махсус пунктар авай. Аялри, гьатта чIехибуруни, чувалралди путулкаяр вахкудай. Пуларни гузвай эхир. Советрин Союз чкIайла ихьтин хъсан тежриба  герек хтанач. Зирзибилдин хъуртарин кьадарни, абурун майданарни гегьенш хьана.

Гьалар татугайбур тирди вирида тестикьарзава. Абур гьа авайвал аму­кьайтIа, экологиядин мусибат арадал атунни мумкин я. Гьавиляй Президентдин тапшуругъдалди “Экология” милли проектни кардик кутунва. Ана къалурнавайвал, 2024-йисалди зирзибил гьялдай карханайриз 60 процент амукьаяр агакьарун лазим я. Кьвед лагьай сеферда гьял хъийизвай зирзибилди 40 процент тешкилун герек я. И тапшуругъар кьилиз акъудунин мураддалди, уьлкведин Гьукуматди “Рос­сия­дин экологиядин оператор” ком­пания арадал гъанва. Зирзибилдин месэла гьялуниз 300 млрд манат чара авунва.

Суал къвезва! Винидихъ къейд авунвай рекъемар уьмуьрдиз кечирмишдай мумкинвилер, зирзибил гьялдай карханаяр авани? Гьелелиг Рос­сияда зирзибил гьялзавай, кузвай чIехи 6 завод ава. ЦIи уьлкведин хейлин регионра ахьтин карханаяр эцигдайвал я. Вад завод эцигунив эгечIна­ва. Лугьузвайвал, анра зирзибилни гьял­да, менфят хкатзавайбурукай цIийи шейэрни гьазурда, производст­во­да ишлемишдай энергияни гьасилда. Заводар экологиядин жигьетдайни тIебиатдиз ва агьалийриз зиян тагудайбур жеда. Къейд ийизвайвал, гьахьтин завод Дагъустандани пайда жеда.

Пайда хьурай, амма зирзибилдихъ галаз чи республикада чIугвазвай женг тамамди, менфятлуди я лугьуз жедач. Хиве кьун лазим я, поезд физвай рекьерин ва шегьрейрин къерехрай датIана гьапур-шапур кIватIзава. ТахьайтIа, абурал килигдай гьал алайди тушир. Зирзибилдин хъуртарикай рахайтIа, абур виликдай гьикI авайтIа, гьакI ама. Республикадин картадал зирзибилдин цIийиз арадал къвезвай хъуртарни ала.

Дагъустанда официальнидаказ кардик квай зирзибилдин кьве полигон ава — Къизлярда ва Избербашда. Республикадин вири районрай гьем-гьуьш, гьапур-шапур гьанриз тухузва. 2022-йисалди и полигонар тамамвилелди зирзибилдив ацIуда. И кар фикирда кьуна, РД-дин Гьукуматди Махачкъалада, Дербентда, Хасавюртда, Избербашда ва Къизлярда зирзибилар чара, кьилди (сортироватдай) заводар эцигдайвал я. Алай вахтунда Дагъустанда “Лидер” тIвар алай региондин оператордиз гуьзчивилик квай зирзибилар чара ийидай са заводди кIвалах­зава. Ихьтин кархана Ботлихдани эцигзава. РД-дин Гьукуматди герек кьадар пулни чара авунва.

Гьелбетда, идалди вири месэлаяр туькIуьзва лугьуз жедач. Гьавиляй республикадин Гьукуматди къведай йисуз винидихъ тIвар кьунвай хьтин карханаяр Мегьарамдхуьруьн, Сулейман-Стальский ва Леваша районрани эцигун гъиле кьада. Фикирзавайвал, и заводри республикада кIватI жезвай яшайишдин кIеви амукьайрин 70 процент гьялда.

Зирзибилдихъ галаз женг чIугунин кардихъ хъсан нетижаяр хьун чалай, гьар са агьалидилайни аслу я. Авайвал лагьайтIа, и месэладив чун къайгъусузвилелди, жавабдарсузвилелди эгечIзава. ДГУ-дин экологиядин ва дурумлудаказ вилик финин институтдин директор Алимурад Гьажиева лугьузвайвал, вирида зирзибилдин заводар, полигонар эцигунин кардик чпин пай кутуна кIанда. Кьилинди, гьар сада кIвале амаз зирзибилар кьилди-кьилди чара авун лазим я. Вири какадарнавай хешил хьтин зирзибил чара хъийизни четин я.

Республикада алатай йисан эхирдай зирзибил кьилди-кьилди чара ийидай месэладив эгечIнай. Са шумуд чкадал чарар, картонар, шуьшедин къапар, суьрсетдин амукьаяр кьабулдай ва я вегьедай контейнерар, бакар эцигнай. Абур хейлин инсанар, чиновникар кIватIна, шад гьалара ачухни авунай, амма и важиблу кIвалах шегьерра кьванни тирвал тешкилиз алакьнавач.

Лугьун лазим я хьи, республикадин меркезда зирзибил кIватIунин, гадарунин гьалар лап татугайбур тир. Бязи макъамра йикъаралди ни,  тIве­тIер ацалтна, гьапур-шапур бакра амукь­завай. Зирзибилрив ацIанвай пакетрин гьамбарар шегьердин гьар куьчеда гьалтзавай. Гила ихьтин татугай гьал амач. Шегьердин администрацияди меркез зирзибилдикай михьунал гуьзчивал тухузва. Пуд райондани зирзибил вегьедай чкаяр артухарнава, анагар цIийи контейнерралди таъминарнава. Гьапур-шапур тухудай махсус автотранспортдин кьадар артухарнава. Шегьердин куьчеяр михьзавай ксариз вахт-вахтунда мажиб гузва. Гьа идахъ галаз сад хьиз, хъувуна кIанзавай крарни гзаф ама. Чи меркез югъ-къандавай чIехи, гегьенш жезва. Гьа са вахтунда яшайишдин кIеви амукьайрин кьадарни виниз акъатзава. Зирзибилдиз талукь яз гъиле кьунвай реформаяр дуьзгуьндаказ кьилиз акъудун чарасуз я.

Чи уьлкве ва гьар са шегьер, хуьр зирзибилдикай михьун патал вуч авун лазим я? Пешекарри гьисабзавайвал, рекьер са шумуд ава. Зирзибилар фурариз вегьин, кун, гьялзавай заводар эцигун. Ни вуч лагьайтIани, зирзибил тIимил ваъ, гзаф жезва. Гьисаб кьурла, Россиядин гьар са агьалидал йиса 400 кг амукьаяр гьалтзава. Йиса уьлкведа 70 млн тонн кIватI  жезва. Гьиниз физва абур? Агъзурралди хъуртарал. Зирзибилрик акат тийизвай гьапур-шапур авач. ГьакI инсан патал лап зиянлу шейэрни. Абур чиликни акатзава. Кудай чIавуз зиянлу ва хаталу гум гьавадикни акатзава, хъуртарин патарив гвай кIвалеризни гьахьзава.

Вири делилар фикирда кьурдалай гуьгъуьниз пешекарар ва гьукуматдин векилар са фикирдал атанва: агьалийрик зирзибил сортироватдай культура кутун ва яшайишдин кIеви амукьаяр гьялдай карханаяр арадал гъун. Россияда зирзибилдиз талукь реформани гьавиляй гъиле кьунва. Къуй ам кьилиз акъатрай.

Нариман  Ибрагьимов