Лезги чIал гзаф гуьрчег ва таъсирлуди я. Адахъ вичиз хас хейлин кьетIенвилер ава. ИкI, чи чIала существительнийрихъ 18 падеж ава. Глаголар лицойриз ва числойриз дегиш жезвач. Адахъ 7 наклонение ава. Сифтедай лезги чIалан кхьинар араб гьарфарин бинедаллаз ийизвай. Амма и кар кьиле фенач.
1928-йисалай лезги кхьинар латин алфавитдалди ийиз эгечIна. Идахъни гележег хьанач. Анжах цIуд йис арадай фейила, лезги чIалаз кириллица атана. Адакай чна исятдани менфят къачузва.
Лезги чIалан тарих гзаф девлетлуди ва адетдинди туширди я. Исятда чи гьар са райондин агьалияр чпин нугъатдалди рахазва. Бязибур литературадин лезги чIалалай хейлин тафаватлу я. Чи чIала пуд наречие ава: куьредин, самурдин ва къубадин.
Куьредин дестедик Сулейман-Стальский, Мегьарамдхуьруьн, Къурагь ва Дербент, Хив районра яшамиш жезвай агьалияр акатзава. Куьредин наречиедик гуьне, яркIи ва кьурагь диалектар акатзава.
Самурдин дестединбур Ахцегь, Докъузпара, Рутул, Мегьарамдхуьруьн районрин агьалияр рахазвай чIалар я. Инра Докъузпара ва Ахцегь диалектар чкIанва. Ибурукай эхиримжи десте къубадинди я. Адаз азербайжан чIала еке таъсирнава.
Нугъатар гзаф ятIани, лезги районрин ва хуьрерин агьалияр регьятдиз сад садан гъавурда акьазва.
Гьайиф хьи, алай вахтунда лезги чIалан векилри чпин ирсинин метлеблувал квадариз эгечIнава. Инсанар, иллаки жегьилар, дидед чIалал рахун тавуни чIал квахьуниз таъсирзава. Гьар са лезги вичин кIвале, хизанда хайи чIалал рахун важиблу я. Эгер куь аялриз лезги чIал чизвачтIа, и кардикай багьна кьамир. Са тIимил вахт арадай фейила, абур куь гъавурда акьаз эгечIда.
Са кар чна гьамиша рикIел хуьн чарасуз я: чахъ чи чIал амай кьван чун халкьни яз амукьда.
София Алирзаева,
ДГУ-дин филфакдин 3-курсунин студентка
