Шихмурад Шихмурадован – 85 йис

Аял авай кIвал билбил авай багъ ятIа, агьил буба — акьул — камалдин аба кIвалин даях, дамах я лугьуда. Вичиз къе гьуьрметдивди буба лугьунин яшарив, дережадив агакьнавай, къени хизандин кьил, журналистикадин агъса­къал, зегьметдин ветеран Шихмурад  Шихмурадова и мукьвара 85 йисан юбилей къейдна. Ада уьмуьр, са уьтери вил ягъайлани, ачухдиз аквазвайвал, лайихлудаказ тухвана, тухузва. До­къуз­пара райондин Кучунрин хуьре­ дуьньядал атай адан аял йисар дяведин ва адалай гуьгъуьнин четин девирдал ацалтна. Ам гъвечIи чIавалай чIехибурун кIвалахар ийиз вердиш хьана. Мектеб, 15 километрдиз физ-хквез, Филерин хуьре акьалтIарна. Пуд йисуз Советрин Армиядин жергейра тарифлудаказ къуллугъна. Гьавиляй анай офицер яз хтана. Даггоспединститутдин филфакдиз гьахьдай имтигьанарни вири «вадралди» вахкана, кIелунин вад йисузни виниз тир стипендия къачуна, вуз яру дип­ломдалди акьалтIарна. Мегьарамдхуьруьн райондин Оружбайрин, КьепIир-Къазмайрин школайра, ахпа А. А. Тахо-Го­ди­дин тIварунихъ галай школайрин НИИ-да кIвалахна. 1985-йисуз вичиз авур теклиф кьабулна, «Коммунист» (гилан «Лезги газет») газетдин редакциядиз атай ада ст. корреспондент, отделдин редактор, 1994-2017-йисара кьилин редактордин заместитель яз кIвалахна. 2018-йисалай инихъ жавабдар секретарь я.

1989-1994-йисара чи газетдин кьилин редактор хьайи, вичелай гуьгъуьниз экуь гел тур рагьметлу И.Гь. Тагьирова Ш. Шихмурадоваз куьрелди ихьтин къимет ганай: «Дерин чирвилер авай, михьи, гьахълувал-адалат кIани, вичин принципрал кIеви, кIвалахда намуслу, умуд  кутаз, вичихъ далу акализ жедай юлдаш я. Ахьтин кьвед лагьайди авач». Шихмурад муаллим мукьувай чидай гьар садавай лугьуз жеда адакай гьа ихьтин чими келимаяр. Ахлакьдин, руьгьдин ихьтин ерияр адаз гьамиша хас тир, абур гилани ерли зайиф хьанвач. Къелемни, гьамиша хьиз, хци я. Адан макъалайриз талукь яз редакциядиз къвезвай чарари (отклики) и кардин гьакъиндай шагьидвалзава.

Къейд ийин хьи, цIи Ш. Шихмурадован 85 йис ятIа, 2025-йисуз вири халкьдин сувар ЧIехи Гъалибвилин — 80, зегьмет чIугваз, кIвалахиз — 60, кьуд веледдиз дуьзгуьн тербия гайи уьмуьрдин юлдашдихъ галаз санал яшамиш жез — 55, милли газетдин редакцияда кIвалахиз 40 йисар жезва. Ихьтин юбилейрин вилик аквадай хьтин гел тун тавуна женни — ада мад са ктаб акъудун кьетIна. Сифте ктаб («Кетин гуьнейрив») 2019-йисуз акъатна.

_______________________

ЦIийи ктабдикай

«Уьмуьрдин гирвейрал» ктабда авторди жуьреба-жуьре йисара газетдин дустарикай — даяхрикай кхьей бязи очеркар, публицистикадин макъалаяр ва маса шейэр гьатнава. Адаз сифте гаф кхьенвай чи кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимова къейднавайвал, «ихьтин ктабри чи милли пресса хуьз ва вилик тухуз куьмекзава». Сифте кьиляй ганвай чарарай цIарарини чи юбилярдин асул къамат ачухаруниз куьмекзава. Ктаб, виш экземплярдин тираж аваз,  «Мавел» чапханада акъуднава. Агъадихъ автордин къелемдикай хкатнавай бязи шейэр гузва.

Литотдел

_______________________

Вини СтIалрин билбилар

(Журналистдин блокнотдай)

Вини СтIалрин хуьруьн, анай вил вегьейла, кьатIуз жезвай кьван чкада вири дередин гуьрчегвал, къешенгвал гафаралди къалуриз хьун четин я. Анжах жуваз, жуван вилералди акуна кIанда. Швейцария? Швейцария гьина авайди я, чи  хайи ерийри анин гъиле чуп вугуда, чуп!

Базардуьзуьдин, Шалбуз дагъдин, Кетин дагъдин такабурлу кукIушар лап гьа патав гвайбур хьиз аквазва. Абурулай къвез, гьекь алай пеле хушдаказ акьазвай кьезил шагьварди вун серин дагъларихъди, къайи абукевсер булахрихъди ялзава. Дагъларин ценер, гуьлуьшан яйлахар мичIи къацу либас алукIна акъвазнава. Ширширдал ацалтнавай вацI даим са ванцелла. Дередин гегьенш багъларихъай шефтел-пIинидин атирдин ни галукьзава. Дагъ-дере, ник-векь, кул-кус, абурун рангарин жуьреба-жуьревал акурла, гьейран хьана амукьзава, рикIини, лувар акатайда хьиз, зирингдиз кIвалахзава, этегрихъ, кьакьанвилихъ ялзава.

Гуьрчег чкаяр гзаф ва абурухъ гьар садахъни вичин кьетIенвал ава. Са чанга авай къайи яд хъваз, чун, рекье авайбур, Кпул церин булахрал фена. Там-булах, булах-там, серин тарарин юкьвай авахьна физвай яд — ибур инал лап хъсандиз чеб чпив кьунва. Са тIветI-ветI, гзаф инсанар къвез-хъфизватIани, са чарчин кIус квез ина аквадач. Гьакьван михьи я. Им незир алай чка я кьван. Инал инсанди сивяй неинки харчи гаф акъудун, гьич рикIяй чIуру хиялни фена виже къвезвач. ХупI туширни вири дуьнья гьа ихьтин пак чкадиз элкъвенайтIа! Зидвилерин эхир жедайвал, виридакай вири айибар хкатдайвал…

Вини СтIалрин зегьметчияр, жемят гьарма сад вичин кеспидал машгъул тир: бичинчийри гвенар гуьзва, векь язава, саларбанар бустанрихъ гелкъвезва, багъманчийри тарариз туьмерзава, малдарри гьайванар чIаф чIурарал тухарзава.

Югъ няни хьана. РикI дуьнья хьиз ачух, мугьман гзаф кIандай Магьамдали дайидин хизанди чаз гзаф гьуьрметар авуна, йифиз пенжердин патав ксудай чка къалурна. Рекьерай атана, галатнавай чун кIевиз ахварал фена. Са сят, пуд сят. Йоъ, югъ ачух жедайла хьиз, тахминан сятдин пудриз, япара са ширин ван гьатна, на лугьуди, и дуьньяда вири халкьариз музыкадин гьикьван хъсан алатар аватIа, абурай виридай устадри ширин-ширин баядар, нагъмаяр язава! Ягъиз чидай кьавалри, сад-садалай алатиз, акъажунар тешкилнава. Япара абурун ширин сесер аваз, ахвар акьван ширин я хьи, на лугьуди, дуьньяда авай кьван вири билбилар пенжердин кIане авай багъдиз кIватI хьана, чпин алакьунар къалурзава, инсандин ширин ахвар мадни ширинариз алахънава.

Заз кроватдал гьатта юзазни кичIезва — и хуш легьзеяр яргъалди, са кIус яргъалди давам хьун кIанзава. Ингье за вил явашдиз ахъайна: пенжердин патав гвай ичин тарцин хилел фаракъат хьана, гъвергъветI хьтин билбилри, вири дуьнья рикIелай алудна, мани лугьузва, вири фикир, къуват анжах манидиз, нагъмадиз ганва.

Эй дуьнья, эй билбил, квехъни гуьзел­вал, инсан гьейранардай къуват ава кьван! ТIебиат, шукур хьуй ви дережа-гьуьн­дуьр­диз. Сулейман бубади вичин сифте шиир­ билбилдиз гьавайда бахшнавайди туш кьван!..

Билбилри чпин манияр лугьудай бере ава: югъ жез-тежез — гьа арада. Ракъинин сифте нур ичин тарцин кукIушдихъ галукьунни сад хьана — багъдавай билбилрини чпин хор, музыка, оркестр, нагъмаяр (серенада), дирижерди ишара авурди хьиз, акъвазарна. Ахпа нубат каруйрал, нуькIерал ва маса къушарал атана.

Дуьньяда гьич са билбилдални яшинда чинеруг гьалт тавурай, я Аллагь!

1993-йис.

Базарда

Ветеринар базарда къекъвезва. Килигзава шейэриз, продуктриз, къиметар хабар кьазва, агьалийри ийизвай ихтилатрихъ яб акалзава. Къиметар, агъуз ават тийиз, са къатда датIана хкаж жезвайди акур ада, вич-вичик наразивилелди рахаз, кьил элкъуьрзава. И арада ветеринардин къаншардиз са кицI къвезва. Адав агакьайла, гьайван са геренда акъваз хьана ва ветеринардилай вил аладарна, лугьузва:

— Къиметар пехъи хьанва!

— Ви шумуд йис я?»

— Кьуд.

— Абур, гьайван, къе пехъи хьанвайди­ туш, Горбача «процесс пошел!», «идем к рын­­ку» лагьай йисарилай инихъ пехъи хьан­вайди я. СакIани зарпанд гьалдзавач…

Камаллу дуруштулви

Журналист командировкайрин ре­кье­ра, вичин кеспидихъ галаз ала­къалу яз, фейи чкайра гьар жуьредин инсанрал расалмиш жезва, ада гзаф ихтилатрихъ яб акалзава, газетдикай фикирар лугьузва, ам кхьин патал чкайрал кIвалах тухузва, гузвай теклифар кIватIзава. Чи лезгияр милли медениятдин, савадлувилин къадир авай, руьгь чIехи, камаллу халкь я. И татугайвилерин йисарани чи газетдин тираж амайбурулай винизди жедай. Баркалла агъзурралди чи  газетдин дустариз!

Нубатдин сеферда зун, Нариман Ибрагьимов ва фотокор Тажидин Мегьамедов санал Дербент райондиз командировкадиз фенай. Са кьадар хуьрера газет кхьин тешкилна. Ахпа Тажидина чун вичин са мукьва касдин кIвализ тухвана. Ана газетдикай, Дербент районда ам гьар йисуз тIимил кхьизвайдакай, гзафбур, гьатта хъуьчIуьк дипломар квай, къуллугърал алай, чпи агьалияр гъавурдик кутуна кIанзавай интеллигенциядин хейлин векилар газетдивай яргъа тирдакай ва маса месэлайрикай суьгьбетар хьана. «Инсандин пеше анжах са тIуьн тиртIа, ам гьайвандиз, къарамалдиз ухшар жедай», — лагьана  Дербентда фяле яз кIвалахзавай дуруштулви  зегьметчи инсанди — лезги чIал чидай агъулвиди ва ихьтин суьгьбет авуна.

— Хьана кьван, хьанач кьван са кас. Вахтар агакьна, къведа адан патав, чан къачуз, Азраил. Ам акурла, зурзун акатай и касди лугьуда хьи, бес хъувуна кIанзавай крар ама, чан къачумир, са тIимил муьгьлет хце ман.

— Гьикьван муьгьлет хкIанзава ваз, эй инсан? — жузуна Азраилди.

— Цава гьикьван гъетер аватIа, гьакьван йикъар, — алдатмишиз жедатIа акваз, минетна касди.

— Ваъ, акьван гзаф я, гудач. За ви чан къачуда, — мукьув агатна ажал.

— ЯтIа, зи кьилел гьикьван чIарар алатIа, гьакьван йикъар хце, — тIалабна инсанди.

Килигна Азраил адан кьилиз, ваъ, гачал туш, чIар фенвач.

— Ша чун икI меслят жен, — теклифна Азраилди, —  за ваз муьгьлет хгуда, анжах вахъ гьикьван дустар аватIа, — гьакьван йикъар.

И гафарин ван галукьай инсан, кьве гъили кьил кьуна,  шехьиз эгечIна. Адан туьтуь­нин хат виниз-агъуз, виниз-агъуз физвай. Адаз дустар авачир…

Авайди я, халкьдивай къакъатна, анжах са хук ацIуриз гьатнавайбур. РикI дар инсандиз дустар жедач. Бахт тушни жуван дидед чIалал акъатзавай газет кIвализ хтун, гьахьтин вафалу дуст хьун!..

— Баркалла, камаллу дуруштулви, — лагьана за фяледиз. — Вузар куьтягьнавай, чеб еке интеллигентар яз гьисабзавайбурулай, жергедин фяле яз, ви таъсиб, къанажагъ лап кьакьан я. Аферин!

Писатель Расим Гьажидин «Шагь Абасакай риваят»  ктабда («Чун чаз килигдайла…» эссе) ихьтин цIарар ава: «Акьуллу гьар са инсандиз чида: атIай нек, вахт алатай хуьрек, чIур хьайи чIем, ни агалтай як… гьич са лукьмандивайни гуьнгуьниз хкиз жедач… Ихьтин чIур хьун, гьайиф хьи,  инсандин къилихдани, руьгьдани кьиле фида»…

1998-йис.

Философ

Са кесиб касди, мал-хеб, верч-уьн­дуьш­ка маса гуз, пул ракъуриз, вичин хцив Бакуда яни, Тифлисда яни кIелиз тада. Диплом къачуна, гада кIвализ хтайла,­ амай са верч ту­кIуна, къуни-къуншияр кIватI­­­­­на, къунагъламишун тешкилда. Стол­дихъ­ ви­ри алай чкадал, вуз акьал­тIарун, диплом къачун мубаракна, бубади хабар кьада:

— Хва, вун гила вуч пешедин иеси я?

— Философ я зун.

— Ам вуч лагьай чIал я, ви гъилерилай вуч кар алакьзава?

— Дуьньядин крариз, вакъиайриз, процессриз баянар, жуван къиметар гуз алакьзава залай, яни мудрствовать…

— Гъавурда гьатзавач зун. Пеше вуч я, пеше?

— Гъавурда акьун патал, буба, месела, за ваз лугьун: столдал алайди ви амай са верч яни?

— Эхь, хва.

— За ваз жуван философиядалди, илимдалди субутда хьи, инал сад ваъ, кьве верч ала. ГьакI — маса крар, шейэрни.

— АкI ятIа, чан философ, инал алай верч за, чна неда, а ваз субутиз кIанзавай кьвед лагьайди жува неъ… Вуна кIелнавайди Хрущеван философия хьтинди я. Адани,­ США-дилай алудда лугьуз, рекъемар, гьакь-гьи­сабар дакIуриз, авачирди авайди хьиз къалуриз таз, вири уьлкведа са велвела тунай. Маларин вилерал къацу айнаяр гьалдун буйругънай: абуру, самар, агъаларни, къацу векьер хьиз жез, иштагьдивди нез, нек, як, чIем бул жедайвал. Им чIуру, гележег авачир философия я, хва. Са дуьз пешедай кIел хъия!..

(Шагьисмаилан мецелай).

Ш. Шихмурадов